Qazaqstan närsä kürsätte?

2022nçe yıl xalıqara säyäsät nisbätennän zur tizlek belän başlandı. Könbatış häm Rusiyä arasında berniqadär waqıt däwam itüçe Ukraina krizisınıñ ağımdağı yılnıñ iñ ähämiyätle teması bulaçağı açıq. Çönki AQŞ häm Rusiyä delegaśiyäläre arasında Jenevada uzğan Ukraina sammitında mäs’äläneñ çişeleşe belän bäyle näticä çıqmadı. Näq’ kiresençä, ike yaqtan yasalğan belderülär krizisnıñ tiränäyep däwam itäçägen kürsätte.

NATOnıñ açıqlawında kileşüneñ xäzergä mömkin bulmawı, ämma Rusiyä belän Ukraina mäs’äläsendä söyläşülärneñ däwam itäçäge citkerelä. Mäskäw dä bu temanıñ üze öçen ähämiyätle ikänen assızıqlawın äytä. Putinnıñ “iminlek garantiyäse” bularaq AQŞqa täq’dim itkän şartlarnıñ qabul iteläçäge mömkin şikelle kürenmi. Böten iğ’tibar Ukraina krizisına birelgäñ arada Qazaqstanda kritik waqıyğalar buldı. Benzin häm tabiğıy gaz bäyäläre artuın säbäp itep başlanğan rizasızlıq çaraları tiz arada il êçendäge krizisqa äwerelde häm Qazaqstan däwlät başlığı Qasıym Cömärt Tokayev Kollektiv qurqınıçsızlıq kileşüe oyışmasınnan xärbi yärdäm soradı. Oyışma tiz arada bu möräcäğat’kä cawap itep urtaq xärbi köçen Qazaqstanğa cibärde.

Qazaqstan - Sovetlar Berlegeneñ cimerelüennän soñ Urta Aziyä cömhüriyätläre arasında iñ nıq balqığan däwlät buldı. İq’tisadın köçäytte, cit il investorların cälep itte häm tışqı säyäsättä balans saqlap regiondağı urının nığıttı. İl Nazarbayev liderlığı astında tiz üste. Ul soñğı waqıtta, bigräk tä, ênergiyä köndäşlegendä alğa çıqtı, bay tabiğıy çığanaqları belän töbäktä köçle, êffektiv däwlätkä äwerelde. Läkin soñğı waqıyğalar Qazaqstannıñ säyäsi yaqtan zäğıyf’ ikänen kürsätte. Çınlıqta, bulğan xällärneñ bik küp añlatması bar.   

Berençese – üsüçe häm tiränäyüçe iq’tisadına qaramastan, Qazaqstan tulayım cämğıyät’kä uñay räweştä täêsir itäçäk keremne taratu mäs’äläsen çişä almadı. Bay tabiğıy çığanaqlardan kilgän aqçanıñ tigez itep xalıqqa citkerelmäwe küpmeder waqıttan birle cämäğat’çelektä rizasızlıq uyatıp kilä ide. Anıñ dön’yaküläm pandemiyä belän bergä tağın da kiskenläşüe bäxässez. Rizasızlıq çaralarınıñ nigezendä yatuçı töp säbäp – cämäğat’çelekneñ iq’tisadtan tağın da zur öleş alırğa teläwe.

Tik iq’tisad häm keremne tigez bülü genä problemalar häm demonstraśiyälärne añlatu öçen citmi. Qazaqstan, strategik ähämiyäte säbäple, Rusiyäneñ yoğıntı mäydanında urnaşqan däwlät. Şul uq waqıtta, Qıtaynıñ Qazaqstan belän tözegän ênergetika mönäsäbätläre Rusiyäne borçıy başlağan ide. Qazaqstannıñ Könbatış däwlätläre belän yaqın êlemtäläre häm Törki däwlätlär oyışmasınıñ tözelüendä uynağan aktiv role Mäskäw idaräseneñ iğ’tibarın cälep itte. Şul säbäple ilneñ sizger köndäşlek üzägendä urın alğan däwlätlärdän berse buluı demonstraśiyälärneñ tiz arada kontrol’dän çığuına kitergän dinamikağa äwerelde. Rusiyäneñ strategik xärbi berleklären tiz genä kiterüe bu köç tigezlämäse êçendä qarala ala.

Qazaqstandağı waqıyğalar 2021nçe yılda tözelgän Törki däwlätlär oyışmasınıñ berençe ähämiyätle sınawı buldı. Berlek tiz arada cıyılış uzdırıp Qazaqstan cömhüriyäteneñ yanında buluın belderde. Bu barlıq yärdämneñ kürsäteläçägen añlata ide. Oyışma älegä mondıy krizislarda tağın da êffektiv rol’ uynıy alırday mexanizmğa iyä tügel. Anıñ bu wäzğıyät’ne üzgärtü öçen waqıtqa ixtiyacı bar.

Qazaqstanda tınıçlıq urnaştı, tik monnan soñ töbäktä xakimiyät öçen  köndäşlekneñ däwam itüe – regiondağı barlıq illär iğ’tibar belän küzätergä tiyeşle prośess. Bu êştä Törki däwlätlär oyışmasına da zur’ rol’ birelä.

Murat Yäşeltäş

SETA agentlığınıñ tışqı säyäsät tikşerenüläre mödire, professor, yazuçı