2022nçe yılda dönya säyäsäte häm Törkiyä

Däwlätlär “KOVID-19” pandemiyasınıñ cimerüçe yoğıntısınnan qotırılırğa tırışqan çaqta global’ säyäsättä 2021nçe yıl buyı nigezle üzgäreşlär yäşänmäde. Baydennıñ wazıyfağa kilüe belän AQŞnıñ global’ sistemada tağın da täêsirle rol’ alıp amerikan märkäzle liberal’ tärtipne restovraśiyäläw tırışuları da bik älläni näticä aluı kürenmi. Näq’ kiresençä, 2021nçe yılda üz êzen qaldırğan global’ täräqqiyätlär dönyaküläm liderlıq köteklegeneñ tora-bara tağın da cimerüçe xälgä äylänüen, klimat üzgäreşläre belän bergä global’ idarä itü problemalarınıñ xäl itelmäw häm Qıtay, Rusiyä häm başqa kütärelgän aktyorlarnıñ üzläre öçen mäydan açu öçen ayawsız köräş başlatqan yaña köndäşlek çorınıñ barlıqqa kilüen kürsätä. Bu cähättän xalıqara sistemada baruçı üzgäreş häm zur köç köndäşlegeneñ näticäse tora-bara global’ bilgesezlekne arttıra häm Törkiyä belän ber rättän şaqtıy däwlätne tışqı säyäsätlären yañadan küzdän kiçerergä häm xalıqara arenadağı torışların yañadan tärtipkä salunı mäcbür itä.

2021nçe yılda barlıqqa kilgän töp global’ geopolitik awışlıqlarnı küz aldına kitersäk, bar närsädän êlek zur köç köndäşlegeneñ yäki küplär tarafınnan “yaña salqın suğış” dip telgä alınğan wazğiyätneñ global’ säyäsättä östenlek itüen häm yoğıntısınıñ aldıbızdağı çorda tağın da kübräk xis iteläçägen küräbez. 2021nçe yılnıñ sentyabr’ ayınıñ urtasında AQŞ-Qıtay köndäşlegeneñ iñ küzgä taşlanıp torğan misalın täşkil itüçe “AUKUS” Tın okeanında Qıtayğa qarşı xärbi, säyäsi häm iq’tisadi geopolitik liniyanı buldırı öçen kinät xasil bulğan omtılış bularaq abaylandı.

Şul uq waqıtta AQŞ-Qıtay köndäşlege däwam itüçe zur köç köndäşlegeneñ barı tik ber yağın täşkil itä. Rusiyäneñ soñğı waqıtta alıp barğan êkspanśionist säyäsäte häm yaqın tirälek doktrinası cähätennän bilgele itkän xärbi poziśiyası Könbatış belän Mäskäw arasında yaña salqın suğış kiyerenkelegen dä daimi qıla. Tağın da anıq bularaq Ukraina mäs’äläsendä xasil bulğan bu kiyerenkelek global’ köç köndäşlegeneñ ikençe ülçämen täşkil itä.

Monnan tış şuşı täräqqıyätlärgä qaramastan AQŞ häm NATO belän dä bergä Könbatış Rusiyägä qarata buluı mömkin cawap östendä strategiyalar bilgelärgä tırışa, läkin älegä anıq, tögäl ber strategiya bilgelämäde. NATO, ber yaqtan, Rusiyäneñ ğamällärennän borçıluın häm Rusiyä belän dialogqa äzer buluın citkergän bulsa, Amerika Quşma Ştatları isä Ukrainağa ğaskär cibärmäyäçäklären, ämma Rusiyägä awır iq’tisadi çikläwlär qullanaçaqların, Ukrainanı östämä saqlanu äyberläre belän täêmin itäçäklären häm NATO berlektäşlären köçäytäçäklären belderde. Fäqät Rusiyäneñ bu kisätülärne bik artıq citdi itep qabul itmäwe kürenä. 

Dön’yaküläm säyäsätneñ östenlekle yünäleşen bilgeläwçe töp dinamika AQŞ-Qıtay köndäşlege bulsa da bu köndäşlekneñ külägäsendä bigräk tä Yaqın Könçığışta yaña barış başlandı. Töbäktä buluı mömkin regional’ balanslar bäxäslären tizlätkän möhim üzgäreşlär yäşänä.

Ayırım alğanda, 2021nçe yıl başınnan birle töbäk illäre aralarında tağın da äzräk kiyerenkelekkä häm tağın da kübräk xezmättäşlekkä kitergän normal’läşterü barışın başlattı. Regional’ normal’läşü belän parallel’ räweştä alıp barılğan häm 2021nçe yılda bulmasa da xätta aldıbızdağı yıllarda üz êzen qaldıraçaq kiyerenkelek mäydanı isä – İrannıñ atom-töş programması. İran-AQŞ-İzrail öçpoçmağında tağın da zur krizis ixtimalınıñ töbäkkä zur yoğıntısı bulaçağı öçen İran faktorı çınnan da ayırım ber iğ’tibarnı cälep itä.

Törkiyäneñ 2022nçe yılda artqan global’ häm regional’ köndäşlek şartlarına äzer buluı öçen yaña strategiya äzerläwe belenä. Bu cähättän Törkiyä strategiyasın nığıtu häm yaqın kiläçäktä barlıqqa kilüe mömkin risklardan saqlanu öçen resursların niçek qullanaçağın xäzerdän ük planlaştıra başladı. Ayıruça regional’ häm xalıqara säyäsättä üzgärgän geopolitik dinamikalar astında Törkiyäneñ bilgele ber iminlek töbägenä östenlek birep, strategik totrıqlılığın häm çıdamlığın saqlıy almayaçağın äytep uzu bik möhim. Xökümät monı tulısınça añlıy. Törkiyäneñ geopolitik küreneşe makro däräcädä global’ häm regional’ täräqqiyätlärdän täêsirlängäne häm bilgele ber däwlätlär häm däwlät tışındağı aktyorlar tarafınnan “çikländerelgäne” öçen Törkiyäneñ yaqın töbäklärendä iminlek yanawlarınıñ ber-berse belän bäyläneşle buluı mäğ’lüm.

Bügen Törkiyä aldında torğan risklarnıñ Qara diñgez, Könçığış Urta diñgez häm Yaqın Könçığış belän bergä küp ülçämle buluı kürenä. 2022nçe yılda bu ölkälärdä möhim xäräkätlänü kötelmi.

Yaqın Könçığıştağı yomşaru ber yıl buyı däwam itärgä mömkin häm Törkiyä belän Misır, İzrail häm Soğud Ğäräbstanı arasında uñay yünäleştä yaña alğarışlar, täräqqiyätlär yäşänä alına. Greśiya belän yaña kiyerenkelek däwerenä kerelüe mömkin. AQŞ belän mönäsäbätlärdä uyın üzgärtüçe täräqqıyät älegä yuq, läkin “F-16” xärbi oçqıçlarınıñ täêmin itelüe mäs’äläse ike yaqlı mönäsäbätlär cähätennän iñ möhim sınap qarawlardan berse. Mäskäw-Änkara mönäsäbätläre isä 2022nçe yılda citdi ber sınap qarawdan uzaçaq. Ukraina häm Süriyä iskä töşkän berençe mäs’älälär arasında. 

Dön’yaküläm sistemada köç köndäşlege artıp däwam itkän çaqta Törkiyäneñ tışqı säyäsäteneñ şuşı köndäşlektän täêsirlänmäwe mömkin tügel.

Murat Yäşiltaş

SETA säyäsät, iq’tisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň iminlek tikşerenüläre direktorı, yazuçı, professor, doktor