Anadolu Bacıları (xatın-qızlar) oyışması
Berwaqıt Anadoluda 28/2023
Berwaqıt Anadoluda 28/2023
Awrupa häm Amerikada xatın-qızlar Sänägät inqıylabınnan aldağı çorda kübräk ğailä arasındağı êş urınnarında häm igençelek tarmağında êşlägän. Sänägät inqıylabınnan soñ yägni 18nçe ğasırda êşçe köçenä quşıla başlıy. Bu tapqır ir-atlar alğan bäyäneñ yartısına êşlädelär, oyışuları isä 19nçı ğasırda mömkin buldı. Anadoluda isä xatın-qızlarnıñ oyışıp êşläwe isä 13nçe ğasırda başlandı. Tapşıruıbıznıñ bügenge çığarılışında berençe xatın-qızlar oyışmasın añlatıp kitärbez.
13nçe ğasırda Anadoluda qorılğan bu xatın-qızlar oyışmasınıñ iseme Bacıyan-ı Rumyani Anadolu Bacıları bula. Bacı süze qız tuğannı añlata häm bügenge köndä Anadoluda haman da bu süzne qullanalar. Ul çorda Anadoluğa “Rum” dip äytkännär. 13nçe ğasırda Anadoluda mondıy xatın-qızlar berlegeneñ qorıluı çit il tikşerenüçelären ğacäpkä qaldıra. Üzläre êş qora aluçı, citeşterüçe häm bu êşlänmälärne yänä xatın-qızlar qorğan bazarlarda satuçı, êşläwçe xatın-qızlarnı xuplawçı bu xatın-qızlar berlege fikeren döres dip tapmıy alar. Çönki Urta çor Awrupasında xatın-qız barı tik ğailäse häm balaların qayğırtuçı şäxes bula. Bu normağa turı kilmäwçelärne ubır buluda ğayeplänä häm qurqınıç cäzalarğa tartıla. Anadolu xatın-qızlarınıñ citeşterü häm iqtisadta urın aluı, ictimağıy oyışma qoraçaq qadär üsüe mömkin kebek kürenmi könbatışlı tikşerenüçelärgä. Şunıñ öçen mäs’älä belän bäyle yazılğannarnı iğtibarğa almıyça, bulsa da xata diyep, oyışmanıñ bar buluına şik belän qarağan alar. Ğosmanlı tarixınıñ iñ möhim çığanaqlarınnan berseneñ yazuçısı, tarixçı Aşık Paşazadä Anadolu bacıların telgä ala. Barı tik säwdä oyışması ğına tügel, ä şul uq waqıtta soŝial’, mädäni häm hönäri ülçäme dä bula anıñ.
Anadolu Bacıları xaqında küp mäğlümat bulmasa da, tikşerenüçelär “Ahilik” oyışmasına bäyle buluın äytä. Ahilik – Anadolu Sälcuqlı däwläte çorında Anadolu qorılğan hönärçelär berlege oyışması bula. Şaqtıy qağıydäläre bula ahilikneñ, qağıydälär keşeneñ yaxşı hönärçe buluınnan tış yaxşı keşe buluı öçen quyıla, säwdä belän bäyle tärtipkä salular belän ber rätän köndälek tormış qağıydäläre bilgelänä. Êçkersezlek, yumartlıq, döreslek, tuğrılıq yaxşı keşe bulırğa yärdäm itkändä tırışlıq, citeşterü, xezmätkä xörmät häm yärdämläşü yaxşı hönärçe bulırğa bulışa. Häm ahiliktä soŝial’ häm iqtisad tormışında xatın-qız da möhim urın alıp torğan bula. Ahilik oyışmasınıñ qoruçısı - Ahi Êvran, Anadolu Bacılarınıñ qoruçısı isä - Ahi Êvrannıñ xäläl cefete Fatma Bacı. Ahi Êvran küçmä xalıq bulğan törekmännärne oyışmağa kertep, hönärçelek öyränülären täêmin itä, şulay uq Fatma Bacı da törekmän xatın-qızların hönär iyäse bulırğa öyrätkän.
Anadolulı xatın-qızlar artıp qalğan yonnarnı Kayseridäge künçelär häm balıqçılar bazarına alıp kilä. Ahilär belän bergä belem alğannan soñ törle citeşterü tarmaqlarına ayaq basa başlıy. Xatın-qızlar atel’yeları bilgele bazarlarda qorıla. Küpçelek keläm tuqıy, bäyläm bäyli, çigü çigä, kiyez, yefäk häm mamıqtan cep yasıy alar. Qul êşläre belän ber rättän qayber kiyem-salım citeşterüdä dä qatnaşa xatın-qızlar. Anadolu Bacıları kiyäwdä bulıp buluğa qaramastan üz êçendäge barlıq xatın-qızlarğa hönäri, äxlaqıy häm dini belem dä birä torğan bula.
Xatın-qızlarnıñ bergä citeşterep, üz aqçaların êşli aluları öçen qorılğan Anadolu Bacıları Ahilik oyışmasındağı prinŝiplarğa iyärgän. Ayırıp qaramıyça keşelärne bertigez yaratu, yaxşılıq taratu, fäqıyr’ häm berkeme bulmağannarğa yärdäm kürsätü kebek qağıydäläre bulğan.
Äxlaqıy qıymmätlär häm ictimağıy qağıydälärneñ urnaşuı öçen mäktäp wazıyfasın başqarğan ul. Dön’yanıñ bu berençe xatın-qızlar berlege berkeme dä bulmağan yäş’ qızlarnı yaqlaw astına alğan, alarnıñ belem aluınnan cawaplı bulıp, matdi yaqtan qıyınlıq kiçergän xatın-qızlarğa yärdäm kürsätkän. Töp fälsäfäse – xatın-qızlar arasındağı berlekne häm yärdämläşüne nığıtu.
Ahilik häm anıñ törkeme bulğan Anadolu Bacıları oyışmasında öyrätelgän härnärsä praktik tormışqa yaraqlı ide. Belem xatın-qız häm ir-atlarnı ayırmıyça hönär aluları, dini häm äxlaqıy yaqtan üsüläre häm suğış çığa qalsa, üz könnären kürä aluları öçen birelgän. Şul räweşle Anadolu Sälcuqlı däwläte oçraşqan Mongol höcüme waqıtında Anadolu Bacıları da Kayseri, Kırşehir häm Konya kebek şähärlärdä Ahi oyışması häm ir-atlar belän bergä qarşılıq kürsätep, watannı yaqlağan.
Anadolunıñ ir-atlar belän tiñ şartlarda citeşterüçe häm tabış aluçı, kiräk waqıtta suğışta qatnaşuçı bu qıyu xatın-qızlarnı suğışuçı amazonkalarğa oxşatqan, xätta tamırlarınıñ amazonkalarğa barıp totaşuın äytüçe tikşerenüçelär dä bar. Anadolu Bacılarınıñ suğışçı amazonkalarğa nindi qatnaşı bar mikän? Amazonkalar Kön’yaq Amerikadağı Amazon urmannarında yäşägän. Yäisä alar mifologik xikyädä urın alğan. Çınlıqta Amazonka xatın-qızları bulğan mikän soñ?
Qayber yazma çığanaqlarda yäşägän urınnarı Samsunnıñ Terme rayonı kürsätelä yägni Anadolu. Tarixçı Gerodot alar turında skiflar dip äytä häm geografiya belgeçe Strabon üz äsärlärendä amazonkalarğa tuqtala, Gomer alarnı ir-atlarğa tiñli häm Troyan suğışında qatnaşuların yaza. Borınğı çornıñ aldınğı fiker iyäse Platon isä tanılğan kitabı “Däwlät”tä Qara diñgez tirä-yağında ir-atlar kebek atqa atlanuçı, uq häm qalğan qorallar qullanuçı şaqtıy xatın-qıznıñ buluın äytä. Läkin küpçelek rivayät’tä urın alğannarı öçen alarnıñ çınlıqta buluına şöbhä belän qarıylar, xıyalda yäisä çınlıqta buluları haman da belenmi.
B.ê. qadär 2 meñ yıl êlek matriarxat tormış alıp barğan amazonkalarnı skiflar, xettlar häm greklarğa bäyläwçelär bar. Bügenge köndä isä arxeologlar suğışçı amazonkalarnıñ çınnan da yäşäwen isbatlawçı dälillär kürsätä. Alardan iğtibar cälep itä torğanı – 1994nçe yılda Amerikalı arxeolog Doktor J.D. Kimball tikşerenüläre. Çönki Doktor Kimball Qazaqstandağı ber qazu êşçänlegendä tabılğannarğa tayanıp, bu rivayät’ne isbatlıy. Ber qaberdä 30-40 yäş’lärdäge şaqtıy xatın-qız skeletın taba ul. Läkin arxeolognı skeletlar tügel, ä alar yanındağı uqlar häm 90 cm dan ozın qılıçlarnıñ buluı häm qayberläreneñ atqa atlanğan pozada kümelüe dulqınlandıra. Suğışçı amazonkalar kilä anıñ uyına häm töbäktä yäşäwçe küçmä xalıq bulğan qazaqlarğa bäyläneşläreneñ bulıp bulmawın tikşerä başlıy ul.
Qaberdäge xatın-qız skeletlarınnan alınğan ürnäklär ul cirlärdä yäşäwçe xatın-qızlarnıqı belän çağıştırıla. DNKlar isä 99,9%ka turı kilä. Qazu tabıldıqları turında “Suğışçı xatın-qızlar, amazonkalar” isemle kitabında yaza Amerikalı arxeolog. 2019nçı yılda Rusiyädäge Arxeologiya İnstitutı tikşerenüçeläre Rusiyäneñ könbatışında tapqan skif xatın-qız suğışçıları qabere amazonkalarnıñ çınlıqta yäşäweneñ ikençe dälile bula. Şulay itep mif buludan tuqtap, amazonkalar rivayäte çınbarlıqqa äylänä. Amazonkalarnıñ Samsunnıñ Terme rayonında yäşäwläre älegä isbatlanmağan bulsa da, här yıl Termedä alar istälegenä häm barı tik xatın-qızlar qatnaşında cäyen festival’lär oyıştırıla. Çarada atqa menep, uqtan atalar.
Anadolu Sälcuqlıları çorında qorılğan Anadolu Bacıları oyışması ul waqıtta xatın-qıznıñ aktiv räweştä iqtisadi häm soŝial’ tormışta urın aluı xatın-qız häm ir-at tiñlegen kürsätüe cähatennän zur ähämiyätkä iyä bula. Şaqtıy könbatışlı tikşerenüçe ışanmağan, 13nçe ğasırda xatın-qızlar berlek, berdämlek häm yärdämläşü êçendä citeşterep, tabış alğan, iqtisadi häm ictimağıy tormışta aktiv rol’ uynağan dön’yanıñ berençe xatın-qız oyışması Bacıyan-ı Rum yägni Anadolu Bacıların añlatıp kittek tapşıruıbızda.
Avtor – Näslihan Däğirmäncioğlu
