Anadolunıñ tanılmağan böyek şäxesläre
Berwaqıt Anadoluda 27/2023
Berwaqıt Anadoluda 27/2023
Berwaqıt işegaldında ber-berlären kürälmawçı ike ätäç yäşägän. Ber könne kötelgän xäl bula häm alar oçraşıp ğawğa çığara. Ciñelgän ätäç oyatqa qalıp poçmaqqa posa. Ciñgäne isä ğorurlanıp ketäklekneñ tübäsenä menep qanatların qağarğa, qıçqırırğa totına. Şulay itep ciñüen härkemgä işetterergä teli. Tik hawada äylängäläp azıq küzläwçe ber börket anı kürep ala häm tiz genä êläkterep oyasına alıp qaytıp kitä.
Bu tezmäbezne “artığın ğorurlanıp üzlären kürsätüçelärneñ iğ’tibarnı nıq cälep itäçäge, bigräk tä, doşmannarınıñ êçen poşıraçağı” fikeren assızıqlawçı Êzop xikäyäse belän başladıq. Soñraq “mäsäl” bularaq isemlänäçäk häm xaywannarğa keşe sıyfatları birep, alarnı söyläşterüçe janrnı uylap çığarğan Êzop turında süz baraçaq.
Anadolu – ber śivilizaśiya çılbırınıñ bötenlege ul. Çönki meñnärçä yıllar hiç tuqtamıy, qayçaq berse artınnan berse kilüçe, qaywaqıt ber-berenä bäylängän törle śivilizaśiyälärne qoçağına sıyındıra. Sänğat’, mädäniyät, ädäbiyat, arxitektura… Barısı da ber-bersenä täêsir itä, barısı dön’yağa täêsir itä. Êzop ta şundıy. Ul - Anadoludan çığıp böten dön’yağa cäyelgän ber ädäbi törneñ – kölderüçe häm uylandıruçı mäsällärneñ atası…Tormışı turında tögäl genä mäğ’lümat yuq. Ämma Êmirdağ tiräsendäge Amirium şähärendä tuğan buluı bik mömkin. Trakyadan kilüen söyläwçelär dä bar, Frik’yadan çığuın äytüçelär dä. Xätta mondıy beräwneñ berqayçan da yäşämäwen, uylap çığarılğan personaj buluın alğa sörüçelärne oçratırğa mömkin. Bez, şulay da, antik çornıñ tanılğan tarixçısı Gerodotnıñ söylägännären iğ’tibarğa alıyq. Ul äsärlärendä Êzopnıñ üzennän 100 yıl êlek yäşäwe häm qol buluı turında yaza.
Êzop qaysın xalıqtan işetkän, qaysındır üze uylap çığarğan äkiyätlär belän keşelärne ber yaqtan äxlaqlı häm döres bulırğa ügetli, ikençe yaqtan yomşaqlıqların häm kimçeleklären dä kürsätä. Monı ul waqıtqa qadär hiç qullanılmağan ısul belän başqara: äkiyätlärne xaywannar aşa añlata, alarnı söyläşterä. Xaywannar älege xikäyätlärdä üz xarakterların saqlıy. Yäğ’ni, tölke – xäyläkär, büre – yawız, arıslan – ğayrätle, tıçqan – qurqaq bula, tik keşe şikelle söyläşep, keşe şikelle uylap, anıñ şikelle xäräkät itälär. Mäsällärneñ axırında Êzop ğadi tel belän näsixät tä birä.
Ütkärelgän tikşerenülärgä qarağanda, xaywannarnı üzäkkä quyıp, alar arqılı xikäyä söyläw Êzoptan êlegräk tä bulğan. Hindstannan Mesopotamiyağa qadär kiñ mäydanda oçrıy bu janrnıñ ürnäkläre. Döres, ul waqıtta mäsäl dip atalmıy. Böten dön’yağa tanılaçaq janr Êzop äkiyätläreneñ latin telenä tärcemä itelüennän soñ barlıqqa kilä. Mäsällär tanılğan franśuz şağıyre Jan Lafontenğa ilham birä. Näticädä mäsällär - “êçtälegendä sabaq yäisä näsıyxät bulğan xikäyä” dip bilgelänep dön’ya ädäbiyatında üz urının ala. Xätta qayberäwlär Lafonten äkiyätläreneñ barısınıñ asılında Êzopnıqı buluın alğa sörä.
Êzop mäsälläreneñ 10 tom bularaq äzerlänüe bilgele, ämma ul yuqqa çığa. Qayber çığanaqlar älege şäxes ülgändä xikäyäläreneñ sanınıñ 20 tiräse buluın äytä. Bälki başqa keşelär Êzopqa sıltap üz mäsällären söyläp bu sannı arttırğandır, bälki barısın da ul üze söylägänder… Belep bulmıy. Ämma Anadolulı Êzop dön’yadağı iñ zur äkiyätçelärneñ berse bularaq qabul itelä häm äsärläre keşelekneñ urtaq mädäniyätenä qarawçı xikäyälär bularaq tarixqa kerä.
Anadolu barı tarixnıñ häm ädäbiyätnıñ tügel, ber ük waqıtta mediśina häm matematikanıñ da bişege. Misır häm Mesopotamiyada tuuı uylanıluçı matematika - keşelek tarixındağı iñ borınğı fännärneñ berse. Gerodot Nil yılğası taşqınnarınıñ matematika, tağın da döresräge, geometriyanıñ tuuında rol’ uynawın alğa sörä. Aristotel’ isä ruxani häm din ähelläreneñ üzlärenä şöğıl’ tabu häm êç poşudan qotılu öçen matematika uylap çığaruların söyli. Matematikadağı çın üseş İyon çorında kürenä.
Anadoludağı Êzopnıñ bik bilgele bulmawı, ä Lafontennıñ böten dön’yağa tanıluı şikelle, bu cirlärdä Arximed, Yevklidtan alda kilgän, ämma alar qadär mäşhür bulmağan antik fän ähele bar: Knidoslı Êvdoks. Ul xäzerge Muğla töbägeneñ Datça rayonına qarawçı Knidosta tuğan, tanılğan borınğı grek filosofı Platonnıñ uquçısı bulğan. Barı tik fälsäfädä genä tügel, matematika, astronomiya häm xoquq tarmaqlarında belem alıp üzen üstergän. Ul Knidosnıñ xoquq qağıydälären tärtipkä salğan advokat ta, teoriyäläre belän grek matematikasın kütärüçe dä, bügenge astronomiyäneñ yulın açuçı ğalim dä.
Êvdoks matematika alanındağı êşçänlekläre belän proporśiyälär, “altın urtalıq” temasına öleş kertä. Ul tarix buyınça matematiklar baş watqan Arximed aksiomasın üsterä. Êvdoks barı tik teoriyälär genä uylap tapmıy. Forması töz bulmağan cisemnärneñ mäydanı häm külämen caylı ğına xisaplaw ısulın da ul kürsätä.
Ğalämneñ tözeleşeneñ matematik modelen täq’dim itüçe täwge keşe dä Knidoslı Êvdoks bula. Ul bu xezmäte belän Kepler häm Kopernikka yul kürsätä. Êvdoks ğalämneñ tärtiben açıqlaw öçen küzätülär kiräklegen belderä. Ul küzätü häm täcribägä tayanmawçı fiker-qaraşlarğa ähämiyät birmi. Galiley belän N’yuton anıñ yulınnan kitä.
Êvdoks däres birü öçen Misırğa barğan cirdän anda şaqtıy ozaq qala häm astronomik küzätülär ütkärü mömkinlegenä iyä bula. Şunıñ nigezendä planetalarnıñ tärtipsez, yoldızlarnıñ isä periodlı ber tärtiptä xäräkät itüen açıqlıy. Monnan tış, ul yoldızlıqlarnıñ barlıqqa kilüe serlärenä töşenä häm yoldız kartasın sıza. Êvdoks fikerençä, Cir– ğalämneñ üzägendä, barlıq kük xäräkätläre tügäräk häm tärtipkä salınğan. Kük cisemnären sfera formasında kürsätü dä anıñ ideyası häm ul monıñ belän xäzerge astronomiyäne başlap cibärä. Meñnärçä yıl êlek ber yılnıñ 365 kön 6 säğat’ buluın äytkän täwge ğalim dä näq’ menä Êvdoks.
Ğalim matematika häm astronomiya alanına zur öleş kertä. Ämma bu ike fän belän qızıqsınmawçılar anı belmi dä. Arximed, Yevklid, Kopernik, Galileynı belälär, ä menä alarğa yul kürsätkän Êvdoksnı – yuq. Şuna kürä ul layıq bulğan xörmätne bik kürmi, yuğıysä fängä kertkän öleşe zur. Ğalämneñ tarixtağı täwge matematik modelen tözi, zamandaşlarınnan yözlärçä yıl alda baruçı, bik küp matematik häm astronomnıñ yul kürsätüçese – bu cirlärdä tuıp üskän Knidoslı Êvdoks.
Avtor - Näslihan Däğirmencioğlu
