Aqçanı uylap çığarğan Lidiya patşalığı

Aqça qayberäwlär öçen maqsat, qayberäwlär öçen isä çara. Bälki, här ikese ber’yulı. Aqça belän urnaştırılğan mönäsäbät nigezdä aña qaraşığıznı da kürsätä. “Aqça bäxet kitermi” digän ber törek mäqale bar. “Suğış öçen kiräkle öç äyber närsä?”, - dip sorağan çaqta Napoleonnıñ “aqça, aqça, aqça” dip äytüe añlatıla. Maqsat bulmasın, çara bulmasın, aqçanıñ bügen tormışıbızda alğan urını bik zur. Aqçasız şaqtıy äyberne yasaw, şaqtıy äybergä ireşü mömkin tügel, qızğanıç. Ä menä aqça uylap çığarılğançı keşelär nindi sistema qullanğannar, hiç uyladığızmı? Aqça tormışıbızda qayçannan birle bar? Aqçanı iñ berence bulıp uylap çığarğan, bastırğan śivilizaśiya qaysısı ide, xäterlisezme? Ä menä “Karun qadär bay” süzen hiç işettegezme?

Lidiya patşalığı - Anadolu geografiyasındağı iñ möhim, iñ köçle śivilizaśiyälärdän berse bula. Ğomere bik ozın bulmasa da, keşelek tarixında üz êzen qaldırğan śivilizaśiya. Könbatış Anadolunıñ iñ uñdırışlı cirlärendä tözelgän Lidiya patşalığı tabiğıy çığanaqlar yağınnan da bik bay. Märmär yatmaları häm urmannar belän qaplanğan tawları ciñel yäşäyeş täq’dim itä bu patşalıqqa. Gädiz häm Mändäräs yılğaları yärdämendä problemasız räweştä tuqlana. Başqalası - bügen Manisanıñ Sart qasabasında urnaşqan Sardes.

Sardesneñ urtasınnan Sart ineşe uza.  Bu ineş Lidiyanıñ “Altın şähär” iseme belän telgä alınuına säbäp bula, çönki altın häm kömeş êlektron kisäkçälären yörtä suları belän. Lidiyalılar yılğadağı êlektronnarnı çistarta häm Sart ineşeneñ çığanağında qazılmalar yasıy. Näq’ menä Lidiya töp baylığın altınnan häm kömeştän torğan şuşı tabiğıy êretmädän, yäğ’ni êlektronnan buldıra.

Patşalıqnıñ iñ qıymmätle materialı êlektron baştaraq poroşok räweşendä qapçıqlarğa tutırılıp qullanıla. Annan soñ Lidiya patşası Alyattes kömeş häm altın qatnaş êlektronnıñ täñkä itep basıluına qarar qıla. Törle qıymmättäge aqçalarnı ayıru öçen törle räsemnär yäki Lidiya isemnäre qullanıla şuşı berençe täñkälär östendä, näq’ bügenge köndä metall täñkälär kebek! Şuşı açışı belän Lidiya patşalığı, baylığına baylıq östäp, töbäktä täêsirle köç torışına kütärelä. Täñkälär icat itelgännän soñ qısqa waqıtta Anadolunıñ yäki ul çordağı iseme belän Keçkenä Aziyanıñ çiklären uzıp, Urta diñgez tiräsendäge başqa mämläkätlärgä tiz cäyelä.

Fäqät êlekrum härwaqıt ber ük külämdä altınğa häm kömeşkä iyä bulmıy.

Patşa Alyattesneñ ulı Kroisos yäki belengän başqa iseme belän Karun täxetkä utırğannan soñ bu problemanıñ çişeleşe öçen yaña ber çara başlata. Êlektronnan basılğan täñkälärdän waz kiçelä. Annan arı bilgele ber awırlıq standartına yaraşlı bularaq altın häm kömeş täñkälär ayırım ayırım basıla. Bu - häm Lidiya patşalığı, häm dä täñkälär öçen yaña ber borılış, üzgäreş bula.

Ä menä aqça icat itelgänçe keşelär närsä belän tüli ide, aqça urınına närsä uza ide soñ? Bu êş öçen iñ kiñ taralğan qoralnıñ diñgez qabıqları, xayvannar, xayvan tireläre, boday häm arpa buluı belenä. Läkin bu äytelep uzılğannarnıñ keçkenä miqdarlarğa bülenä alınmawı, kulay taşına alımmawı häm tiz bozıluı arqasında qıymmätle metallarnı qullana başlıy keşelär.

Belgeçlär täñkälärneñ ber ük waqıtta üzenä kürä ber xäbärläşü çarası, êlemtä qoralı buluın da äytä.  Êlemtä qoralları bulmağan ul çorlarda qaysı imperatornıñ xakimiyätkä kilüen, qaysı patşanıñ xakimiyättä buluın, yaña salınğan küperlärne, ğibadätxanälärne häm xätta çäç model’lären täñkälär aşa belep ala ide keşelär. Bugün isä täñkälär yärdämendä borınğı śivilizaśiyälär turında tağın da kübräk belep alırğa bula. Yäğ’ni tarixnı añlawda da yazma çığanaqlar qadär möhim bezneñ öçen täñkälär.

Qayber tikşerenüçelär tarixnıñ häm Anadolunıñ bu möhim patşalığınıñ aqçanı tabuı belän mäşhür Patşa yulınıñ salınuınıñ ber ük çorğa turı kilüen äytä. “Farsı-Persiya patşa yulı” bularaq ta belengän bu yul Lidiya patşalığınıñ başqalası Sardestän başlıy, Musul häm Bağdatnı uzıp, Persiya (farsı) imperatorlığı başqalasına, annan Persopoliskä qadär barıp totaşa. Anadolunı Könbatıştan Könçığışqa taba uzğan 2700 çaqrım ozınlığındağı bu yul häm aqçanıñ tabıluı ul çorda säwdäneñ üseşendä möhim rol’ uynıy. Barı tik Lidiya śivilizaśiyası ğına tügel, bu yünäleştäge böten śivilizaśiyälär iq’tisad, belem, mädäniyät häm sänğät mäs’äläsendä şuşı borınğı yul näticäsendä ber-berläre belän êlemtägä kerä häm alğarışqa ireşä.

Anadolu geografiyası meñ yıllar däwamında bäräkätle cirläre häm geopolitik wazğiyäte belän mädäniyät, sänğät, belem, din häm säwdä kebek keşelekkä yünäleş birüçe iñ möhim ölkälärdä ähämiyätle märkäz bula. Aqçanıñ da täwge tapqır şuşı cirlärdä basılıp, qullanılışqa kerüe oçraqlı tügel şuna kürä dä. Bu icat keşeneñ tormışın bik üzärtä. Barıbız da aqça belän törle mönäsäbät, bäyläneş urnaştırdıq, kemder anı yäşäyeşebezneñ üzägenä urnaştırdı başqa äyberlärne çitkä êtärep, kemder onı ikençe, öçençe planğa êtärde häm xätta kemder annan qurıqtı, çittä tordı. Näticädä şäxsi häm cämğiyät bularaq barıbıznıñ tormışında rol’ uynadı, törle êkonomik sistemalarnıñ barlıqqa kilüeneñ äydäp baruçısı buldı. Metall täñkäne lidiyalılar taptı, anın cäyelüen tormışqa aşıruçılar isä şulay uq Anadolu (Anatolia) śivilizaśiyası iyon’yalılar buldı. Berençe täñkälärneñ basıluınnan ber meñ dürt yöz yıldan soñ qıtaylar qağäz aqçanı icat itä.

Ä inde monnan 50 yıl êlek aqça yörtüebezgä xäcät qaldırmağan kredit kartaları icat itelde. Xäzer isä barı tik êlektron räweştä bulğan, qulıbızğa hiç almağan, şuna kürä virtual’mı, real’mı bez belä almağan kripto aqça töşençäse tormışıbızğa ütep kerde. Tarixı yaqınça 2600 yıl äwwälgesenä barıp totaşqan aqçanıñ kiläçäktä nindi formalarda aldıbızğa kilep çığaçağın äytä almıybız, bälki, ämma tormışıbızdağı urının häm ähämiyäten saqlap qalır hiçşiksez!

Näslihan Däğirmäncioğlu

Troyan suğışı | TRT Tatarça

 

Kadeş suğışı häm Kadeş tınıçlıq kileşüe | TRT Tatarça