Кaрчинзaдә Cөләймaн Шүкрүнең фикер дөньясы / Karçinzadä Söläyman Şükrüneñ fiker dönyası

Төрeк сәяxәтчeләрe күзлeгeннән 19 / Törek säyäxätçeläre küzlegennän 19

1604098
Кaрчинзaдә Cөләймaн Шүкрүнең фикер дөньясы / Karçinzadä Söläyman Şükrüneñ fiker dönyası

Кaрчинзaдә Cөләймaн Шүкрүнeң сәяхәтнамәсе һәм фикeр дөньясы 

----------------------------------------------------------------------------------------------------

Bügenge yazmabıznı Törkiyäneñ Söläyman Dämiräl universitetınıñ teologiya fakul’tetı ğalime-professor İsmäğıyl’ Haqqı Göksoy xezmätlärenä nigezlänep äzerlädek. 

  Xalıqnıñ meñ’yıllıq yazmışı, ruxi mädäniyäte qabatlanmas häm üzençälekle bulıp törle-törle tarixi yädkärlärdä çağılış taba. Tarixi yädkärlär bik küp  buınnar öçen özelmäs bäyläneş bulıp tora. Alarda millät ruxı. Alarda millätneñ psixologiyäse, xalıqnıñ xolqı, anıñ fikerläw säläte, qabatlanmas matur icatı, äxlaqıy tormışı häm êçke ruxı kürsätelä.

  Tarixi waqıyğalar, äsärlär, säyäxätnamälär häm şäxeslär turında söylägändä törle-törle illärne gizep, säyäxätçel xis-kiçereşlären, teläk-omtılışların üzeneñ säyäxätnamä äsäre aşa çağıldırğan törek säyäxätçese Karçinzadä Söläyman Şükrüneñ  cämğıyät’ tormışınıñ küp ölkälären üz êçenä alğan “Säyäxätül Kübra” äsärenä tuqtalıp uzarğa telibez. Karçinzadäneñ “Säyäxätül Kübra” isemle säyäxätnamä äsäre 1907nçe yılnıñ üktäbrendä Rusiyäneñ Peterburg şähärendä basılğan. Säyäxätnamäneñ Ğosmanlıça yazılğan basması 608 bittän tora. Törek säyäxätçese äsäreneñ öçtän ber öleşen Hindstannıñ Xaydarabad şähärendä, ber öleşen Qıtaynıñ Şinanç provinŝiyäse üzäklärendä, ä inde äsäreneñ qalğan öleşen Räsäyneñ Peterburg şähärendä tämamlağan.

   Tel-sürätläw çaralarına kilgändä, Karçinzadä “Säyäxätül Kübra” säyäxätnamä äsären xalıq äytemnäre belän tulılandıra. Äsärendäge küp sanlı misallardan kürengänçä, Söläyman Şükrü süzneñ böyek köçen, taswirlaw mömkinleklären toyıp, üzenä genä xas icat stilen tudırğan, süzneñ üzençälekle mäğ’nä tösmerlären toyıp sürätli belgän. Ä inde qaywaqıt, mäğ’näse yağınnan “ütemle”, ”ênäle” süzlär qullanıp yazudan da qaçmağan. Ul köndäşlärenä qarata qatı süzlär, xätta mısqıllaw süzlären qullanırğa da ikelänmi.

  Säyäxätçeneñ äsäre – üzeneñ ideya problematikası häm tel-sürätläw çaraları belän ğayät’ üzençälekle häm tormışçan säyäxäti äsär bularaq bilgele. Karçinzadä, añlaşılğança, üzeneñ säyäxäte waqıtında tarixi urınnarnı, tarixi äsärlärne häm ähämiyätle başqa cirlärne ziyarät itärgä tırışqan. Bu tarixi yädkärlär turında äsärendä möhim mäğ’lümatlarğa urın birgän. Törek säyäxätçese Hindstannıñ borınğı Dähli şähärendäge Baburlar çorına qarağan mäçet häm törbälärne gizep kürä. Ber êzlänüçe-säyäxätçe bularaq biredäge arxitektura üzençäleklärenä iğ’tibar itä. Andağı farsı yazmalarınıñ çığanaqların häm qaber taşlarına yazılğan yazmalarnı säyäxät däftärenä törkäp bara. Säyäxätnamäsendä Dählidäge Şah Cihan mäçete turında möhim mäğ’lümatlar birä, alarnı Ğosmanlı mäçetläre belän çağıştıra.

  Karçinzadä Söläyman Şükrü - üzeneñ uy-fikerläre belän yañalıqnı häm alğarışnı yaqlawçı, tarixi häm milli xislärgä bay keşelekkä iyä ber törek säyäxätçese. Üz säfärlärendä kürgän il häm şähärlär, alarnıñ dönya tarixında totqan urınnarı, xalıqlar yazmışı, alarnıñ tormış-könküreşläre, ğoref-ğadätläre, ictimağıy-tarixi, geografik mäs’älälärgä bäyle fikerlär watanpärwärlek ideyäläre belän bergä ürelep bara. Säyäxätnamädä watanğa mäxäbbät, anı sağınu xisläre köçle yañğıraş ala.

 Kürenekle törek säyäxätçeseneñ: ”…mömkinlege bulğan härber möselmannıñ dönyanı gizep, säyäxät itülären, ä inde matdi yaqtan mömkinçelege bulmağannarnıñ säyäxätnamä äsärläre belän tanışıp, dönyadağı töbäklär, ölkälär turında yazılğan yazmalarnı, kitaplarnı uqıp dönyanı tanıp-belergä…” kiñäş itüe turında mäğ’lüm.

Äye, qoyaş cirne yaqtırtsa, ä uqu keşene yaqtırta. Törek säyäxätçese küzlegennän qarağanda da, ütkännär häm keşelek tarixın taswirlağan tarixi istäleklär belän tanışu, tarixi yädkärlärgä küz salu - keşegä üsärgä häm xalıqnıñ üzañın bayıtırğa mömkinlek birä. Alarda xalıqnıñ tormış täcribäse, fiker yörtüe çağılış taba.

Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı

Çığanaqlar:

1) dergipark.org.tr>file PDF

İsmail Hakkı Göksoy.”Eğirdirli seyyah KarçinzadäSüleyman Şükrü:Hayatı,Seyahatı ve Eserleri”.Yıl:2017/2

2) kpfu.ru>portal>docs>Sbo… PDF

“İdel buyı-KDF”. 31.10.2017

 

 
 
 
 


Bäyläneşle xäbärlär