Çişelmägän serlär dönyası Göbäklitäpä
Berwaqıt Anadoluda 14/2022
Бeрвaкыт Aнaдoлудa 14/2022
Waqıt buylap säyäxät itü mömkinme? Mömkin bulsa, sezgä qızıq bulğan waqıtqa barırğa telär idegezme? Xäzerge waqıtta waqıt maşinası icat itelmägän bulsa da, şuşı borınğı cirlärdä borınğı zamannarğa qaytu, tarixqa kire qaytırğa mömkin. Bu cirlärdä şundıy ber urın bar ki, keşelek tarixına qağılışlı böten belgännärebezne çitkä borıp cibärä! Qaysı urın turında äytkänebezne añlağansızdır, bälki. Yaqınça 12 meñ yıl êlekkegä qarawçı Göbäklitäpäne añlataçaqbız.
Göbäklitäpä Törkiyäneñ Kön’yaq-könçığış Anadolu töbägendä Şanlıurfa şähärenä 17 çaqrım yıraqlıqta urnaşqan. Göbäklitäpäneñ açışı – keşelek tarixı, dinnär tarixı häm utraq tormışqa küçü belän bäyle böten öyrängännärebezne, mäğ’lümatlärebezne üzgärtte. Şul räweşle ki, Göbäklitäpä qadär möhim, uzğanlığıbıznı yañadan añlatuıbıznı häm xätta öyränüebezne täêmin itkän başqa ber arxeologik açış bulmawın äytüçe tikşerenüçelär bar. Näq’ menä şuşınıñ öçen “tarixnıñ nul’ noqtası” dip äytälär dä inde Göbäklitäpä turında. Tarixnı Göbäklitäpä belän başlata alar, yäğ’ni belengän iñ borınğı tarixıbızdan da xätta 7 meñ yıl äwwälgesennän! 12 meñ yıllıq ser turında süz alıp barabız!
Sere äle haman çişelä alınmadı häm ciñel genä çişeläçäk kebek kürenmi. Çönki Göbäklitäpä qazılmalarınıñ 50, xätta 100 yıl däwam itä alacağı uylanıla. Şaqtıy teoriya äytelä, bik küp xikäyälär añlatıla. Ğibadätxanä üzäge buluın alğa sörüçelär bar, küzätüxanä, observatoriya buluın äytüçelär dä bar.
Qayberäwlär Adäm belän Hawvanıñ tıyılğan cimeşne aşağannarı öçen quılğan cännät baqçası buluın äytä Göbäklitäpä öçen, qayberäwlär Sirius yoldızına tabınu öçen salınuın añlata. Xäzräti İbrahimneñ ğibadätxanäse buluına ışanuçılar da bar, bu urınnıñ başqa planetadan kilüçelärneñ tözüen alğa sörüçelär dä bar. Stonehenge belän oxşaşlıqlar kürsätüe, Babıl baqçalarınıñ qaldıqları buluı häm şaman ğibadätxanäsenä oxşawı kebek ber-bersennän törle-törle raslawlar da oçratıla! Älegä hiçber qaraş töğäyen isbatlanmağan, ämma serläre çişelgängä qadär Göbäklitäpäneñ cıyu mäydanı bularaq bilgelänelüe mäs’äläsendä urtaq qaraş bar.
Böten närsä ber igençeneñ igen basuın sörgän çaqta tapqan häykälgä oxşağan taş belän başlıy. Bik zur açışnıñ yulın açaçağın belmiçä, taşnı Şanlıurfa muzeyına tapşıra igençe. Ämma ni öçender muzey xezmätkärläre bik ähämiyät birmiçä taşnı saqlağıçqa urnaştıra. Sigez yıldan soñ Atatörek böyäse tözeleşe aldınnan töbäktä qazılmalar başlatıla.
Kazılmalar mäydanında tapqannarın muzeyğa alıp kitergän arxeolog muzeynıñ saqlağıçında igençeneñ kitergän taş ürnäklären kürep ala häm taşlarnıñ çığanağın tikşerä başlıy. Ul arxeolog – Göbäklitäpäneñ açışında häm dönyağa tanıtıluında möhim öleşe bulğan, annan soñ qazılmalar başlığı itep bilgelängän Klaus Şimit bula.
Baştaraq bilgele ber waqıt telemnäre arasında qazılmalar ütkärelä, ämma öslekkä çıqqannar şul xätle gacäpländerä ki härkemne, tuqtawsız däwam itü qararına kilenä. Şul räweşle zur açış bula ki Göbäklitäpä, “Bu urın keşe aqılınıñ añlawı awır bulğanı qadär ğadättän tış”, - dip äytä arxeologlar. Ni öçen keşelek tarixı belän bäyle bügengä qadär öyrängännärebezne onıtırğa kiräk soñ?
Süz bularaq 17nçe ğasırda bilgelängän bulsa da “mädäniyät, kul’tura” digän töşençä keşeneñ berence qorallarnı yasap qullanuı belän päydä bula başta, utraq tormışqa küçüe belän dä tizlänä. Yäğ’ni neolitik çorda, ämma bu däwerneñ ikençe yartısında, ğalimnär “çülmäkle sawıtlı neolitik” digän çorda, Keşe utraq tormışqa küçmägän, keçkenä cämğiyätlär räweşendä awçı-cıyuçı bularaq yäşägän çorğa isä ğalimnär “çülmäksez neolitik” dip äytä. Göbäklitäpäneñ ähämiyäte näq’ menä biredä bilgele bula, Çönki keşeneñ xayvannarnı yortlaştıra häm igen-basularnı çäçä başlağan çor dip bez öyrängän däwerdän ike meñ yıl êlek tä bolarnı yasawı bilgele buldı şuşı açış belän.
UNESCO Dön’ya mirası isemlegenä kertelgän 12 meñ yıllıq Göbäklitäpä yıraqtan da xätta kürenä alınaçaq urında.
Göbäklitäpä keşene üze cälep itä, meñnärçä yıl äwwälgesenä qağılırğa teli keşe. Kazılmalar däwam itkän sayın, bälki, çişelä alınmağan serlär çişeler, bälki dä, alarğa yañaları östäler. Anadolunıñ serlär belän tulı borınğı uzğanlığın, mädäniyät baylığın täq’dir itä Göbäklitäpä.
Näslihan Däğirmäncioğlu
