Törkiyӓ - Amerika mönӓsӓbӓtlӓre

Säyäsi,iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň  iminlek tikşerenülӓre direktorı professor  doktor Murat Yӓşeltaşnıň Törkiyӓ - Amerika mönӓsӓbӓtlӓre xaqında aňlatmasın tӓq’dim itӓbez.

Törkiyӓ - Amerika mönӓsӓbӓtlӓreneň kilӓse çorda 4 töp konfliktı bar. Alarnı çişmiçӓ torıp ike il arasındağı krizisnıň betüe mömkin tügel. Bolarnıň berençese - S-400 mӓs’ӓlӓse.

S-400 mӓs’ӓlӓse -Törkiyӓ - Amerika mönӓsӓbӓtlӓren taswirlawçı iň yaxşı ürnӓklӓrneň berse. Mondıy problema strategik mönӓsӓbӓtlӓre bulğan 2 dӓwlӓt arasında barlıqqa kilergӓ tiyeş tügel. Bu mӓğ’nӓdӓ AQŞ Törkiyӓneň “Patriot” sistemaları talӓben cawapsız qaldırmas, Törkiyӓ dӓ NATO berlektӓşe bularaq iň zur iminlek hӓm saqlanu köndӓşennӓn mondıy sistema almas ide. Monı küz uňında totqanda bezneň berençe farazıbız şundıy: Törkiyӓ - Amerika mönӓsӓbӓtlӓren “strategik partnyerlıq” dip atap bulmıy.Bu konfliktnı çişü öçen yӓ ike yaqnıň berse poziśiyӓsen üzgӓrtergӓ, yӓisӓ ike yaqlı bularaq poziśiyӓlӓrenӓ zıyan kitermiçӓ formula tabarğa tiyeş.

Törkiyӓ saqlanu ministrı Hulusi Akarnıň Krit modele biredӓ çişeleş kebek küz aldına kilӓ. Ӓmma bu model’neň niçek êşlӓyӓçӓge bik aňlaşılmıy. Östӓwenӓ Törkiyӓ S-400 lӓrneň ikençe paketın satıp alu belӓn bӓyle söylӓşülӓrneň dӓwam itüen açıqlağan dӓwerdӓ Krit modelen êşlӓtü bik awır kebek kürenӓ.

AQŞnıň  S-400 konfliktına çişeleş tabunı ber variantqa qaldırıp söylӓşülӓr alıp barırğa tırışuı mӓs’ӓlӓne çişӓrme? Bu da bik mömkin tügel.  Çönki S-400lӓrne Törkiyӓdӓn çitkӓ çığaru formulasınıň Ӓnkara tarafınnan sӓwdӓ mӓs’ӓlӓse itep kürelmӓwe kön kebek açıq. Şuňa kürӓ S-400lӓrneň ike yaq öçen dӓ  kirtӓ tudıruı  , monı xӓl itmiçӓ torıp mönӓsӓbӓtlӓrne tözӓtep bulmawın hӓrkem aňlarğa tiyeş.

“YPG” terror oyışması mӓs’ӓlӓse -Törkiyӓ Amerika mönӓsӓbӓtlӓrendӓge bilgesezlekne arttıruçı ikençe tupik. “YPG”nıň soňğı dӓwerdӓ Süriyӓneň tön’yağına oyıştırğan terror höcümnӓreneň artuın , Bayden citӓkçelegeneň hӓm Amerika oyışmalarınıň “YPG” ğa qarata totışın da isӓpkӓ alğanda Törkiyӓ - Amerika mönӓsӓbӓtlӓrendӓ S-400 tudırğan tarqalu tağın da tirӓnӓyӓçӓk kebek kürenӓ, xӓtta  Törkiyӓne yaňa xӓrbi adım yasarğa da mӓcbür itӓrgӓ mömkin. “YPG” probleması ike yaqlı mönӓsӓbӓtlӓrneň barlıq yaqların bilgelӓwçe çişelmӓs mӓs’ӓlӓgӓ ӓwerelde. S-400 mӓs’ӓlӓsendӓge kebek yaqlarnıň  berse üz poziśiyӓsennӓn baş tartırğa tiyeş. Yӓ Vaşington “YPG”nı nığıtıp Süriyӓneň cir bötenlegen boza torğan  avtonom idarӓ buldırudan waz kiçep Ӓnkaranıň poziśiyӓsenӓ yaqınayaçaq, yӓisӓ Törkiyӓ “YPG” gӓ qarata poziśiyӓsenӓ üzgӓreş kertep AQŞnıň “YPG”ne “üzgӓrtü” sӓyӓsӓten xuplayaçaq. Xӓzerge şartlarda ike başqala da poziśiyӓlӓren saqlap qalunı östen kürgӓngӓ kürӓ yaqın möddӓttӓ “YPG” problemasın çişep bu tupiktan çığu bik mömkin tügel kebek.

Könçığış Urta diňgez mӓs’ӓlӓse dӓ Törkiyӓ - Amerika mönӓsӓbӓtlӓren törle noqtalarğa kiterӓ alaçaq dӓrӓcӓgӓ citte. Könçığış Urta diňgez mӓs’ӓlӓseneň  Törkiyӓ cӓhӓtennӓn xarakterın bilgelӓgӓn Zӓngӓr Watan vizionı Törkiyӓneň xӓrbi, sӓyӓsi hӓm iq’tisadi poziśiyӓsen şӓkellӓndergӓndӓ, AQŞ öçen bu poziśiya “çişelergӓ tiyeşle” regional’ geosӓyӓsi mӓs’ӓlӓ bulıp tora.

AQŞnıň Könçığış Urta diňgezdӓ Gresiyӓneň xӓrbi köçen nığıtu adımı hӓm Törkiyӓneň xӓrӓkӓt itü mӓydanın çiklӓwçe sӓyӓsӓtlӓre ike yaqlı mönӓsӓbӓtlӓrdӓ başqa ber tupik barlıqqa kiterӓ. Monı çişü öçen Törkiyӓneň töbӓktӓge geosӓyӓsi tӓêsir mӓydanın taraytuı hӓm xӓrbi aktivlığın minimal’lӓşterüe kötelgӓndӓ, Ӓnkaranıň Zӓngӓr Watan küçӓrendӓ şӓkellӓndergӓn mӓnfӓğӓt’lӓren söylӓşülӓrgӓ açıp kileşü tӓêmin itü ixtimalı yuq. Şuňa kürӓ Könçığış Urta diňgez küçӓrendӓ mömkin bulğan tӓrӓqqiyӓt’lӓr ike yaqlı mönӓsӓbӓtlӓrdӓ yaňa kiyerenkelek tudırırğa mömkin.

Yuğarıda sanap kitelgӓn problemalarğa “FETÖ” terror oyışması mӓs’ӓlӓsen , ğamӓldӓge êmbargonı hӓm yaqınlaşıp kilüçe dӓğ’walarnı da östagӓç mönӓsӓbӓtlӓrneň ğomumi awırlıq, qıyınlıq belӓn oçraşuın kürӓbez.

Kongress tupiğı isӓ qısqa waqıtta xӓl itelӓ ala torğan mӓs’ӓlӓ tügel. 54 senator yazğan xatnıň Törkiyӓ - Amerika mönӓsӓbӓtlӓren tözӓtüdӓn bigrӓk cӓza süzlӓre belӓn yazıluın hӓm Törkiyӓ ilbaşı Ӓrdoğannı maqsat itep aluın isӓpkӓ  alğanda Kongress probleması barlığı turında da ӓytergӓ kirӓk. Bayden xakimiyӓteneň “Oyışmalar belӓn bergӓ tışqı sӓyӓsӓt alıp baraçaqbız” totışı da moňa östӓlgӓndӓ Kongressnıň tışqı sӓyӓsӓttӓ tӓêsirle buluı yӓisӓ dӓwlӓt  sӓrqӓtibe Blinkennıň Kongressnı yanında totu öçen Törkiyӓ kebek dos’yelarda kötelgӓnnӓn başqa poziśiya buldıruı ixtimal.

Törkiyӓ dos’yesında Kongressnıň tışqı sӓyӓsӓtneň raśionalizmınnan qaraw urınına Amerika tışqı sӓyӓsӓtendӓge eko-sistemadan qarawı da bu ölkӓdӓ Törkiyӓneň  êşen tağın da qıyınlaştıra hӓm Törkiyӓ – Amerika mönӓsӓbӓtlӓreneň aspektın Kongress külӓgӓsendӓ qaldıra.