Anadoluda çişmälär

Şuşı yazmabızda sunıñ säyäxäten añlatabız, su buyında tözelgän śivilizaśiyälärne, su qorılmaların, su belän bergä üseş alğan mädäniyätne. Borınğı zamannıñ berençe fiker iyäse itep qabul itelgän Thales äytmeşli, “bar närsäneñ asılı su”! Häm barı tik can iyäläre öçen genä tügel, cansız zatlar, barlıklar öçen dä waz kiçelmäs. Citeşterelä alınmağan çığanaqlardan berse su bulsa, ikençese dä tufraq. Qıya taşlarınıñ büleneşendä, cir-tufraqnıñ barlıqqa kilüendä häm möhim çığanaqqa, resursqa äylänüendä dä sunıñ role bik zur. Yäğni su - tabiğatneñ barlıqqa kilüe häm däwamı öçen dä waz kiçelmäs. 

Can iyäläre häm cansız äyberlär öçen bu çaqlı möhim bulğan sunıñ böten ışanu sistemalarında da ayırım urın alıp toruına ğacäplänmäskä kiräk. Küp täñrele dinnärdä dä, ber täñrele, monoteistik kük dinnärendä dä su härwaqıt ähämiyäten saqlıy. İslamiyätne qabul itkänçe dä ber täñre inanuına iyä töreklär. Häm ışanularında häm dä könlek tormışlarında sunıñ möhimlege bik zur. Şuña kürä rivayätlärdä dä kiñ çağılış taba su. Töreklärneñ “Yaraltılış” rivayätendä dönyanıñ sudan ğibarät buluı añlatıla. Yılğalar häm çişmälär – töreklär öçen cännät kebek, izgeder. Yäşäyeş su belän başlağan bu rivayätkä kürä.

Töreklär İslamiyätne qabul itkännän soñ da izge kitapları Qor’än-ı Kärimdä: “Bez canlı bulğan bar närsäne sudan yaralttıq” süzlären kürep ala. İske inanılarına, êlekke ğadätlärenä turı kilä. Häm ğibadät cähätennän häm dä könlek tormışnıñ waz kiçelmäs öleşe bularaq İslamiyät suğa häm çistalıqqa ähämiyät birä.

Monnan tış tağın ber qaraş bar, ul da bulsa keşelärne üzlärennän berni kötmiçä su belän täêmin itüneñ xäyerle häm faydalı ğamäl buluı. Bu räweşle su yulları, munçalar, çişmälär häm fontannar barlıqqa kilä törek kul’turasında. Bolar arasında çişmälär ayırım möhim urın alıp tora.

Anadoluda töreklär yasağan berençe çişmä-fontannar qupşılıqtan yıraq, funkśiyonal’ su qorılması bularaq päydä bula. Näq’ Könbatış Anadoluda bez oçratqan grek fontan-çişmälärendä bulğanı kebek.

Törek miğmariseneñ iñ borınğı çişmä ürnäklärennän berse - Mardindä Artukid çorınnan qalğan qolliyät êçendäge çişmä. Sälcuqlılar däwerendä su miğ’marise yağınnan ähämiyät qazanğan çişmälär kübräk mädräsä, mäçet häm kärvan-saray kebek miğmari qorılmalarnıñ işegaldında häm yul çitlärenä salına. Sälcuqlınıñ iñ matur çişmäse - Sivas Gök mädräsädäge çişmä. Anadolu Sälcuqlı däwläte waqıtında da çişmälär ber ük räweşle salınırğa däwam itä. Ärzurum ike manaralı mädräseneñ çişmäse ul çordan bügenge köngä xätle kilep citkän iñ zur çişmä.

Töreklär häm sunıñ yäşäw öçen mäğnäsen bik yaxşı belgännäre öçen, häm dä sawap qazanu maqsatınnan çığıp küp sanda çişmä-fontannarnı yasıy. Häm barı tik su ixtıyacın ğına qanäğätländermi, ber ük waqıtta sośial’läşä. Säfärgä çıqqan ğaskärilär yäki yulçılar cibärelgän urınnarda salınğan “ayırılu çişmäse”nnän igen-basularda, qırlarda kötüçelärdän başqa berkem dä urının belmägän “kötüçe çişmäse”nä qadär bik törle çişmälär bar Anadoluda.

Ğosmanlı çorında Anadoludağı çişmälär ğadättä ğadi häm tıynaq, İstanbuldağılar kübesençä mähabät häm qupşı. İstanbul başqala bula bit, däwlätneñ köçe häm mähabätlege böten qorılmalarda bulğanı kebek fontan-çişmälärdä dä çağıldırıla.

İstanbulnıñ ciñep alınuı belän bergä şähärdäge xalıq sanı arta başlıy. Saqlağıçlı çişmälär salına başlana häm öste gömbäz belän qaplana. Keşelärne yañğırdan saqlar öçen karnizlar östälä. Waqıt belän tağın da zurraya alar İstanbul uramnarın häm mäydannarın bizäkläwçe çişmälär.

Çişmälärdäge bizäklärdä ğadättä üsemleklär, geometrik motivlar häm kalligrafiya, şamail yazuları oçratıla.

Soltanäxmät mäydanındağı duslıq simvolı bulğan Alman çişmäse dä İstanbulnıñ iñ matur su äsärlärennän berse. Alman imperatorı tarafınnan Germaniyada yasattırılıp İstanbulda urnaştırılğan çişmä üzgä miğmarise belän iğ’tibarnı cälep itä.

Töreklärneñ Anadoluğa urnaşuı belän bergä küp sanda häm bir törle stil’dä fontan-çişmälär salına.

Yäş’ qızlar häm yegetlär oçraşqan urınnar, su alu öçen kilüçelärneñ söyläşkän urınnar, satuçılar kilmi qalmağan urınnar ul Anadoludağı çişmälär. Awılda bulmasın, şähärdä bulmasın, ayırması yuq, barı tik su öçen genä tügel, ber ük waqıtta sośialläşü bulğan urınnar. Cırlar cırlana, xikäyälärdä söylänä çişmälär.

Törek mädäniyäteneñ häm dini, häm dä miğmari-arxitektura yağınnan möhim êlementın, çişmä-fontannarnı añlattıq bügen. Bälki, ber könne şuşındıy çişmä-fontannı kürep, häm su êçärsez, häm yal itep alırsız. Häm şunda şuşı çişmäne yasattırğan keşene matur teläklär belän iskä alırsız.

Näslihan Däğirmäncioğlu