Susaqlağıçlar

Keşe hӓrwaqıt uylağan nӓrsӓlӓrendӓ uňışqa ireşkӓn hӓm aldındağı kirtӓlӓrdӓn qurıqmağan. Çista suğa ireşü -  tarix dӓwamında töp mӓs’ӓlӓlӓrneň berse bulğan.

      Keşe kilep urnaşu, cirlӓşü öçen berençe çiratta yar buyların saylasa da , waqıtlar uzu belӓn xalıq sanı arta. Yar buylarınnan , su çitlӓrennӓn tağın da êçkӓ taba awışa başlıy cirlӓşü urınnarı. Keşelӓr su yanında bulmasa da aňa moxtac bula. Suğa telӓgӓn waqıtta hӓm ciňel genӓ ireşü öçen törle ısullar êzli. Moňa ireşü öçen su qorılmaları tözi. Yılnıň hӓr fasılında qullanırğa ӓzer bulsın öçen yılğalarda böyӓlӓr tözi, qar hӓm yaňğır suın śisternalarda cıyıp bu sularnı kanallar hӓm çişmӓlӓr belӓn tarata. Bügenge tapşıruıbızda sunı cıyıp saqlawda möhim rol’ uynağan susaqlağıçlar turında süz alıp barabız.

Bilgele bulğança, yabıq su saqlağıçlar berençe tapqır awıl xucalığında suğaru öçen qullanılğan. Su çığanaqlarınnan yıraqta hӓm tağın da qorı töbӓklӓrdӓ yӓşӓwçelӓr bu qıyınlıqnı yaňğır hӓm qar suı cıyğan saqlağıçlar tözep ciňӓ. Şul rӓweşle ul cirne suğarıp êşkӓrtӓ. Susaqlağıçlar nigezdӓ qıyalarğa uyılıp yӓisӓ taştan yasala.

Susaqlağıçlar ixtıyclarğa kürӓ açıq yӓisӓ yabıq, cir astında yӓisӓ östendӓ bula. Bügenge köndӓ dönyanıň törle poçmaqlarında törle zurlıqta hӓm törle ısullar belӓn êşlӓngӓn susaqlağıçlarnı oçratırğa mömkin. Susaqlağıçlarnıň iň borınğı ürnӓklӓre Perudağı Naska çülendӓ oçrıy.

Başlanğıçta awıl xucalığında qullanılğan susaqlağıçlar xalıq sanı artu belӓn êçӓrgӓ yaraqlı su ixtiyacın qanӓğӓt’lӓnderü öçen buldırıla. Su saqlağıçlar barı tik awıl cirlӓrendӓ genӓ tügel, şӓhӓrlӓrneň törle urınnarında hӓm kӓrwan yullarında da tözelӓ.

Anadoluda törle çorlarğa qarawçı susaqlağıçlarnı oçratırğa mömkin. Xattuşadağı xettlar dӓwere hӓm Mersindӓge Korykos antik şӓhӓrendӓge su saqlağıçları bezneň êrağa qadӓrge bu qorılmalarnıň niçek yasaluın çağıldıruçı misallar. Fethiyedӓge Telmossos borınğı qalasındağı susaqlağıçlar da miladidan soňğı dӓwerdӓge iň yaxşı ürnӓk.Bu susaqlağıçlar su çığanağınnan yıraq cirlӓrdӓ genӓ tügel, şӓhӓr yanında su bulğan cirlӓrdӓ dӓ tözelgӓn. Monıň sӓbӓbe – Anadolu şӓhӓrlӓreneň bik yış höcümnӓrgӓ duçar buluı.

Şӓhӓrne çolğap alğaç doşman başta şӓhӓrgӓ su hӓm azıq-tölek alıp kilgӓn yullarnı özӓ. Susız hӓm rizıqsız qalğan şӓhӓr xalqı qısqa waqıtta birelӓ. Şӓhӓr tirӓsendӓ susaqlağıçlar tözep bu wazğıyӓt’ne buldırmasqa tırışalar.

Mersin – Silifke arasındağı Korykos liman şӓhӓre buluğa qaramastan anda 30ğa yaqın susaqlağıç bar. Aristotel’ su saqlağıçlarınıň tınıçlıqtağı kebek suğış waqıtında da möhim buluın, “Şӓhӓrlӓrneň  suğışta imin buluı öçen su saqlağıçlarğa ixtıyacı bar” dip belderӓ.

Qorılğan könnӓn birle su qıtlığı kiçergӓn, östӓwenӓ ğasırlar buyı höcümnӓrgӓ duçar bulğan, 3 imperatorlıqnıň başqalası bulğan  ber şӓhӓrne küz aldına kiteregez. Ӓye, süz İstanbul turında bara.

Öç yaqtan su belӓn ӓylӓnderep alınğan bulsa da İstanbulğa qarata qızıqsınu zur bulğanğa kürӓ şӓhӓr xalqına berqayçan da su citmi. Rim imperatorlığı dӓwerenӓ qadӓr İstanbulnıň su ixtıyacı susaqlağıçlar belӓn tӓêmin itelӓ. Bu maqsattan çığıp yözlӓgӓn susaqlağıç tözelӓ İstanbulda. Qayberlӓre maxsus proyektlar belӓn buldırıla, qayberlӓre isӓ çirkӓw podvallarınnan susaqlağıçqa üzgӓrtelӓ.

Şuňa kürӓ İstanbulda şaqtıy susaqlağıç oçratırğa mömkin. Vizantiya çorında cir astında urnaşqan susaqlağıçlarnıň divarların  su aqmasın öçen Xorasan digӓn maxsus izmӓ belӓn ştukaturlağannar , su basımına qarşı toru öçen êçke hӓm tışqı yaqtan terӓklӓr quyılğan. Waqıt uzu belӓn funkśiyӓsen hӓm ӓhӓmiyӓten yuğaltqan susaqlağıçlar xӓzerge waqıtta törle maqsatlarda qullanıla: qayberlӓre cilӓk -cimeş saqlağıçları, qaysılarında avtomobil’lӓr remontlıylar, qayberlӓre restoran yӓisӓ muzey.

Vizantiya su qorılmaları arasında möhim urınğa iyӓ bulğan susaqlağıçlar ul çornıň arxitektura hӓm injenerlıq kamillegen çağıldıru cӓhӓtennӓn dӓ bik qıymmӓtle. Başta ber-bersennӓn bӓysez bulğan susaqlağıçlar maxsus torbalar yӓrdӓmendӓ ӓkrenlӓp şӓhӓrneň cirastı su sistemasına totaşalar.

Berençe cirastı susaqlağıçlarınnan bulğan yabıq saqlağıçlar material, zurlıq hӓm ostalıq yağınnan ayırılıp torsalar da arxitekturaları yağınnan ber - bersenӓ oxşaş. İstanbulnıň yabıq susaqlağıçları arasında iň tanılğannarı - Yerebatan hӓm Binbirdirek.

52 basmalı taş basqıç aşa töşelgӓn Yerebatan susaqlağıçı sudan tüşӓmgӓ kütӓrelgӓn 336  mӓrmӓr bağana hӓm mӓhabӓt küreneşe arqasında xalıq arasında “Yerebatan sarayı” dip tӓ yörtelgӓn. 100 meň tonna su saqlaw üzençӓlegenӓ iyӓ bulğan bu qorılmanı kürgӓndӓ üzegezne başqa ber dönyada kebek xis itӓsez. Üzeneň serlelege belӓn ul biregӓ kilüçelӓrneň iğ’tibarın cӓlep itӓ.

Bu susaqlağıç 1453 nçe yılda İstanbulnıň ciňep alınuınnan soň tağın beraz qullanıla. Lӓkin tımızıq su urınına ağımsuğa östenlek birgӓn ğosmanlılar üz su qorılmaların tözi hӓm susaqlağıç başqa qullanılmıy.Ozaq yıllardan soň turistlar tarafınnan İstanbulnıň iň küp qaralğan muzeyları arasında urın ala. İstanbulnıň ikençe iň zur susaqlağıçı -  Binbirdirek. Bügenge köngӓ qadӓr saqlanıp qalğan 212 bağanası belӓn iğ’tibarnı cӓlep itkӓn susaqlağıç xӓzer isӓ törle sӓnğӓt’ çaraları uzuçı muzey.

İmperatorlıqnıň başqalası hӓm şul uq waqıtta sӓwdӓneň dӓ üzӓge bulğan İstanbul belӓn genӓ çiklӓnmi Anadoludağı susaqlağıçlar. Alardan iň soqlandırğıçı – bügen Mardinnıň borınğı Dara şӓhӓrendӓ urnaşqan 1500 yıllıq susaqlağıç.  Dara - Rim imperiyӓseneň könçığış çigen saqlaw öçen tözelgӓn garnizon şӓhӓre.

Qamalışlarğa ozaq waqıt çıdamlı buluı öçen susaqlağıçlar hӓm su xӓzinӓlӓre belӓn şӓhӓrneň su asqorması bik yaxşı tözelӓ. Susaqlağıçlarda su ağımın hӓm külӓmen kontrol’dӓ totuçı sistemanıň buluı ul waqıtta Daradağı injenerlıq dӓrӓcӓsen bik açıq çağıldıra. Borınğı Dara qalasında Rimnan qala Vizantiya, Sӓlcuqlı hӓm Ğosmanlı qorılmaların da kürergӓ mömkin. Qayber tarixçılar Daranı Mesopotamiyӓneň berençe suğaru kanalları urnaşqan şӓhӓr dip sanıylar. Dara antik şӓhӓre susaqlağıçı belӓn genӓ tügel, şul uq waqıtta “yaňadan terelü” inanuı belӓn saqlanğan söyӓklӓr urın alğan “galereya qabere” belӓn dӓ dönyada berdӓnber bulu üzençӓlegenӓ iyӓ.

Bügenge yazmabızda  borınğı zamannardan alıp Rim hӓm Vizantiya çorlarına qadӓr şӓhӓrlӓrneň su ixtıyaclarınıň zur öleşen qanӓğӓt’lӓndergӓn,  su belӓn tӓêmin itüne saqlaw yӓki köylӓw öçen buldırılğan yasalma susaqlağıçlar turında süz alıp bardıq.