Әүлия Чәләбинeң “Cәяxәтнaмә” әсәрe: 2нчe тoм - Äwliyä Çäläbineñ “Säyäxätnamä” äsäre: 2nçe tom
Төрeк сәяxәтчeләрe күзлeгeннән 07 / Törek säyäxätçeläre küzlegennän 07
Төрeк сәяxәтчeсe Әүлия Чәләбинeң “Cәяxәтнaмә” әсәрeнeң 2нчe тoмынa кыскaчa күзәтү
Törek säyäxätçese Äwliyä Çäläbineñ “Säyäxätnamä” äsäreneñ 2nçe tomına qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı internet çeltärendäge Wikipedia mäğ’lümatlarına häm Törek tarix cämğıyäte xezmätlärenä nigezlänep äzerlädek.
Äye, säfäri yulçılıqlar “Säyäxät yä Räsülüllah!” diyep başlana…
Aziyädän Awrupağa, Awrupadan Afrikağa, Anadoludan Balkanğa, Qavqazdan İranğa, biyek Awrupa şähärlärennän Nil buyı kabilälärenä, utrawlardan Xan saraylarına, saraylardan xalıq belän tulğan bazarlarğa qadär suzılğan säfäri yullar.
Ğosmanlı tarixında yaqınça 40-51 yıldan artıq ğomeren adım-adım yörgän, gizgän häm dä kürgännären 10 tomlıq “Säyäxätnamä” kitabına yazıp qaldırğan kürenekle ğosmanlı säyäxätçese Äwliyä Çäläbineñ 2nçe tomı belän bügenge “Törek säyäxätçeläre küzlegennän” programmasında qısqaça ğına tanıştırıp ütärgä tırışırbız.
“Säyäxätnamä” kitabınıñ 2nçe tomı - Ğosmanlınıñ başqalası bulğan Bursa şähäre häm anıñ äylänä-tiräsenä bağışlana. 1640nçı yılnıñ aprel’ ayında başlanğan bu säyäxät üz êçenä Amas’ya, Ün’yä, Batum, Trabzon, Samsun, Qavqaz, Girit säfärläre belän bäyle bula, ä inde 1645nçe yıldağı säyäxäte Ärzurum, Azärbäycan häm Görcestan (Gruziya) taraflarına suzıla.
Äwliyä Çäläbineñ “Säyäxätnamä” kitabı - maxsus qäğaz’, saqçıl basma, faydalı häm dä qullanışlı ber säyäxät kitabı ul. ”Säyäxätnamä” äsäreneñ bu bülegendä Äwliyä Çäläbineñ Bursağa bulğan säyäxäte waqıtında ätisenä xäbär birmiçä gizmägä çığuı, yağ’ni qaçıp çığuı turında, ä soñınnan bu säyäxäteneñ axırında da ätisennän şeltä işetüe xaqında yazıp ütelä. Fäqat’, gizmälärgä ğaşıyq bulğan bu yegetne bu yuldan waz kiçterü mömkin bulmağanlığın añlağan ätise üzeneñ rizalığın häm dä säyäxätçe ulına tormış qağıydäse bularaq faydalı näsıyxätlären birep ulına xäyerle säfärlär teläp qaluı taswirlana. Böten dönyanı gizep häm kürep, üzeneñ öyrängännären yazıp ber “Säyäxätnamä” äsären tormışqa aşırırğa wasıyät’ itep qaldıra.
“Säyäxätnamä” kitabınıñ ikençe tomı, İstanbuldan Bursa şähäreneñ ber rayonı bulğan Mudaniyägä qadär diñgez yulı aşa qısqa ğına, ämma bik tä ähämiyätkä iyä ber xikäyä belän başlanğan. İske başqalalardan bulğan Bursa şähärennän soñ Bolu şähäre aşa Qaradiñgez yarlarında urnaşqan Trabzon kebek zur häm keçkenä şähär häm şähärçeklärne dä üz êçenä alğan säyäxät, Ärzurum yulı belän İranğa, Qavqazdan alıp Giritkä qadär bulğan çualışlar, bigräk tä Qavqaz şähärläre häm xalıqları belän bäyle isbatlawlar tulı säyäxät xikäyäläre, açıqlawlar belän tulılandırılğan.
Törek häm dönya tarixınıñ iñ böyek gizüçese häm iñ böyek säyäxät kitabınıñ yazuçısı bulğan Äwliyä Çäläbi üz zamanı öçen nıqlı ğına belem aluı belän berrättän üzeneñ yäşägän çorına kürä çit tellärdän ğaräpçä häm farsıça öyrängännän soñ äz genä bulsa da latin däresläre dä kürä. Ätiseneñ êş urını kürşese bulğan grek Sim’yonnan grekça öyränüe dä bilgeläp ütelä “Säyäxätnamä” kitabında.
Gizügä ğaşıyq bulğan Äwliyä Çäläbi gizär öçen här cirdän säbäp tabıp üzeneñ säyäxät dönyasın kiñäytä. Ul üzeneñ säyäxätnamälärendä tanış bulmağan töbäklärgä, çit cirlärgä säyäxät waqıtında tuğan küzätülären häm säyäxätlärendä alğan täêsirlären taswirlıy. Säyäxätçe säyäxät itkän urınnarda başta şul urın idaräçelärennän mäğ’lümat ala, şul töbäk belän bäyle yazmalarnı tikşerä, kürenekle keşelärdän fayda alıp xalıq belän oçraşa. Xalıqnıñ kön-küreşen, ğoref-ğadätlären, mädäniyatın öyränä, añlatmalar birä.
Äye, säyäxätnamälärne xalıq êlek-êlektän yaratıp uqığan, qızıqsınğan. Bilgele bulğança, säyäxätnamälär yul yörülär, säfärlär, gizülär belän bäyle. Yomğaqlap şunı äytäse kilä, törek häm dönya tarixınıñ iñ böyek gizüçese häm iñ böyek säyäxät kitabınıñ yazuçısı bulğan Äwliyä Çäläbi üzeneñ kürgän moğcizalı töşe näticäsendä yaqınça 40-50 yıldan artıq ğomeren dönya gizep, säfärlär qılıp ütkärsä, ä inde ul ähämiyätle säyäxätläre näticäsendä uquçılarına üzeneñ säyäxätläre belän bäyle äsärläre tuplanğan küp tomlı “Säyäxätnamä” kitabın icat itep qaldıra.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
Evliya Çelebi(15111-1685?).Türk Tarix Kurumu.
2) https://www.ttk.gov.tr/tarihveegitim/evliya-celebi-1611-1685/
3) tr.m.wikipedia.org>Seyahat…
Seyahatname (Evliya Çelebi)-Vikipedi
