Keşelekneñ su belän tanışuı

Adäm balası êlektän ük su buyında yäşäwne saylağan, suğa tartılğan. Ütkärelgän tikşerenülärdän kürengänça berençe keşelär sazlıqlarda sıyınu urınnarı yasağan, qayçaq su östendäge sallarda yäşägän. Êçärgä çista su tabu, mal-tuar asraw häm höcümnärgä qarşı toru öçen yar buylarına urnaşqannar.

Waqıt uzğan sayın keşelär igençelek belän şöğıl’länä başlıy. Urıp-cıyu başlanğan bu çorda yänä ağımsular, kül häm diñgez yarları saylanğan yäşär öçen. Keşelär tarix ağışın tizlätäçäk sälätlär qazana ul çorda. Qayber çığanaqlar bez ber dä uylamağan äyberneñ suğa bulğan mönäsäbätebezne üzgärtüen uylıy. Monıñ närsä ikänen uylap qarıyk äle. Ul waqıtlarda sunı närsä belän taşığannar digän sorawnıñ cawabı bula ul. Başta keçkenä sawıt bularaq qabaqlar häm tiredän yasalğan çiläklär qullanılğan. Soñınnan botaqlar häm tallardan kärzinnär yasarğa öyrängännär. Kärcin tufraq häm balçıq belän sılanıp çıqqan. Su barıber ağıp çıqqaç adäm balası çülmäk yasağan. Sorawıbızğa cawap ta birdek. Keşe çülmäklär yärdämendä sunı telägän cirgä alıp barğan, yıraq cirlärgä yul tota alğan.

Yılğalarnı da şul çorlarda kontrol’ astına alğannar häm keşe yañğırğa moxtac qalmağan. Telägän waqıtta urıp-cıya başlağan. Şulay itep keşe tabiğat’kä bäyle yäşäw urınına äkrenläp annan östenlek qora başlıy, ŝivilizaŝiyağa taba adım yasala.

Şul räweşle yılğalar taşqınnar belän keşelärne üterüçe, qurqıtuçı häm belenmäwçe köçle barlıq buludan tuqtıy. Keşe ul waqıtqa qadär barı tik qarının tuyındırğan yäisä köçennän qurqıp, büläklär yawdırğan yılğağa mönäsäbäten üzgärtä. Annan qurıqmıy, kiresençä qızıqsına başlıy. Ozaqlamıy ğadi sallar yasarğa öyränä, çülmägenä su tutırıp, säwdä öçen yulğa çığa başlıy.

Hiçşiksez annarı mondıy çikle säfärlär dä citmi başlıy adäm balasına. Yılğalar betkän cirdäge ul iskitkeç zurlıqtağı tozlı sular häm annan soñ närsälär bulğanın belergä teli başlıy ul. Şulay itep cilkänle köymälär tözelä başlana.

Su belän qorılğan bu mönäsäbät belenüçe berençe ŝivilizaŝiyalärdän başlap yaqın tarixqa qadär keşelärneñ su çığanaqları tirä-yağında urnaşuına, su belän tuğan mädäniyätneñ qorıluına yärdämçe bula. Ağımsular häm diñgezlär yärdämendä keşelek möhim açışlar yasağan, ähämiyätle täraqqıyät’lärgä yul açqan.

Keşelek tarixın çağıldıruçı borınğı şähärlärneñ barısı da diyärlek su buylarında qorılğan. Ŝivilizaŝiya su yanında yäşärgän, keşe su belän tormış itkän. Sunı kanallar, böyälär h.b yärdämendä üz kontrole astına alğan. Meñnärçä yıldan birle bu sular tiräsendä şaqtıy awıl ham şähär tözelgän.

Bolar qaysı awıl häm şähärlär soñ? Qaysı ŝivilizaŝiyalär? Östenlekne geografiyaneñ möhim öleşe buluı arqasında Mesopotamiyağa birdek. Mesopotamiyağa ike yılğa can birä: Färat häm Diclä. Törle çorlarda êlamnar, assiriyalelär, vavilonnar, şumerlar häm akatlar yäşägän bu ike yılğa yarlarında. Misırdağı Nil yılğası da bu qadär küp ŝivilizaŝiyane yäşätmägän. Mesopotamiyada yäşägän bu berençe ŝivilizaŝiyalärdän berse -  şumerlar.

Şumerlar keşelekkä zur öleş kertkännär: yazunı tabıp, berençe tapqır qullanuçılar alar bulğan çönki. Yazu keşelek tarixında yaña çor aça häm berençe êlemtä çarası bula. Şumerlar batqaqlarnı qorıta, suğaru kanalların yasıy, su basularına kirtä quya. Şulay itep igen-basularnı suğarudağı uñışları belän citeşterüneñ artuın häm säwdäneñ üsüen täêmin itälär. Şunıñ öçen keçkenä şumer awılları zur şähärlärgä äylänä. Dön’ya tarixında Mesopotamiya ŝivilizaŝiyaläre êçendä iñ küp belenüçelärdän ikençeläre dä – vavilonnar. Alar da berençe kiñ qırlı Töp qanun bularaq qabul itelüçe “Xammurabi qanunnarı”n çığarğan ŝivilizaŝiya. Sunıñ ähämiyäten bik yaxşı belgän vavilonnar bu qanunnarğa su belän bäyle maddälär dä kertkän.

Bügenge köndä täêsirläre däwam itkän ikençe möhim ŝivilizaŝiya – Misır ŝivilizaŝiyase. Alar çülgä tormış birgän Nil yılğası tiräsendä qorıla. Misırlılar kük yözendäge yoldızlarnıñ torışların qoyaşqa qarap küzätä häm qoyaş kalendaren yasap, Nil yılğasınıñ taşu waqıtların aldan isäpli torğan bula. Taşqınnardan soñ bozılğan igen-basular çiklären qabat bilgelär öçen häm sularnı çistartu öçen daru qullanuları belenä. Piramidalar, papirus häm iyeroglifnı bu ŝivilizaŝiya dön’yağa büläk itep qaldıra.

Urta diñgez isä şaqtıy yılğa, töçe su çığanaqları häm diñgez yärdämendä belenüçe berençe ŝivilizaŝiyalär yäşägän töbäk. Anadolunıñ könbatış öleşen dä üz êçenä aluçı Urta diñgez ŝivilizaŝiyasen barlıqqa kitergän ŝivilizaŝiyalär da hiçşiksez yılğalar bulğan uñdırılşı urınnarda qorıla. Dön’yanıñ 7 moğcizasınnan berse bularaq qabul itelüçe Efes Artemis ğıybadätxanäse tözelgän İoniya borınğı çornıñ iñ kürkäm megapolislarınnan Miget Big häm Keçkenä Meandr üzänleklärendä, aqçanı uylap tapqan lidiyalelär Gediz üzänlegendä, greklar häm finikiylılar Urta diñgez yarlarına qorılğan ŝivilizaŝiyalär.

Dön’yadağı ikençe zur ŝivilizaŝiya isä – Qıtay ŝivilizaŝiyase. Alar ike zur yılğa yarında qorılğan. Yänä borınğı ŝivilizaŝiyalärdän bulğan hind ŝivilizaŝiyase uñdırışlı igen-basular häm çista su çığanağın täêmin itü öçen İnd häm Gang yılğaları buyında qorıla.