Liviyä yullar çatında…

Liviyädä Milli kileşü xökümäteneñ (MKX) ber-ber artlı uñışqa ireşüennän soñ barlıq taraflarnıñ poziśiyäläre qabat formalaşa. Tripolinıñ iminlege xäzer bäxäs teması buludan tuqtadı häm MKXnıñ barlığına yanawlar bette. Liviyä bu uñışlarnıñ kübesenä Törkiyä yärdäme belän ireşte. İl xäzer, ber yaqtan, legitimlığın nığıtıp xalıqara mäydanda yaña qazanışlarğa ireşergä tırışa, ikençe yaqtan, yärdämgä nigezlänep ilne qabat torğızuğa xäzerlänä.  

Xafter köçläre isä höcüm poziśiyäsennän saqlanuğa küçte häm tağın da kübräk territoriyäne yuğaltmaw töp maqsatlarına äwerelde. Şul uq waqıtta Xafternı yaqlawçılarnıñ köräştä ciñüçe tarafında bulu ömetläre yuqqa çıqtı häm alar monnan soñ, tulısınça ciñelgän tarafta bulmas öçen, yuğaltuların kimetü yulına kerä başladılar. Şuña da Milli kileşü xökümäteneñ xärbi alğarışın tuqtatu öçen tığız êşçänlek alıp bara başladılar. Moñarçı bik passiv räweştä qatnaşqan AQŞ isä MKXnı yaqlap tağın da aktiv poziśiyägä çıqtı.

Sonğı waqıyğalarnı isäpkä alğanda, Liviyädä status-kvo häm cir kontrole äle qatğıy bilgelänmäde, waqıtlıça ğına. Ämma waqıyğalarnıñ qaysı yünäleştä üsäçäge yaqlarnıñ yäşerten yäisä açıq räweştä beldergän soñğı çikläre häm bu çiklärneñ niçek üteläçäge belän bäyle.

Milli kileşü xökümäte häm aña teräk bulğan Törkiyä öçen älege çiklär Sirtä belän Cufranı üz êçenä ala häm anıñ belän genä tögällänmi. Tüntäreleşçe suğışçan törkemnär häm yallanğan xärbilär kontrol’dä totqan cirlärdän çığarılaçaq häm Liviyäneñ böten mäydanında däwlät xakimiyäte tözelep säyäsi häm iq’tisadi totrıqlılıq täêmin iteläçäk. Bu maqsat tormışqa aşırılğanda diplomatik häm säyäsi söyläşülär ber êtapta da çittä qalmıy, ämma, kiräk bulğanda, xärbi ısullarnı qullanudan da tayçınılmayaçaq.

Suğış mäydanındağı uñışsızlıqlarınnan soñ Xafternıñ üzeneñ ayırım çiklär bilgelärlek däräcäse qalmadı. Anıñ urınına älege çiklär turıdan-turı yäisä äylängeç räweştä yärdämçeläre tarafınnan sızılaçaq. Äytik, Rusiyä Liviyädä xärbiläre bulmawın niqadär genä söyläsä dä, “Vagner” yallı armiyäse arqılı êş itüe bilgele. Monnan tış, ul Milli kileşü xökümäteneñ Sirtä häm Cufranı kontrol’ astına aluına kirtä bulu öçen sonğı waqıtta Xafterğa xärbi oçqıçlar cibärde.

Franśiyä isä, Xafterğa yıllar buyı yasağan kertemnäreneñ faydasın kürä almayaçağın añlağaç, kimendä ber öleşen qotqaru öçen xäräkät itä başladı. Ber yaqtan, ul utnı tıqtatırğa çaqırdı, ikençe yaqtan, Xafternıñ çigenüendä iñ täêsirle faktor bulğan Törkiyägä qarata ğayepläwlär ata başladı. Maqsatı Törkiyäne Liviyä prośessınnan izoltaśiyälärgä mataşu. Franśiyäneñ üz-üzen bolay totuında, hiçşiksez, Liviyädän tış, Urta diñgezneñ könçığışındağı xakimiyät köräşendä geosäyäsi yoğıntısın yuğaltuınıñ da täêsire bar.

Berläşkän ğaräp ämirlekläre häm Soğud Ğaräbstanı isä bu prośessta alğı planğa çıqmasqa, kübräk Misır häm Ğaräp berlege arqılı Liviyädäge yuğaltuların kimetergä häm  balans saqlarğa tırıştı. Bu oçraqta Misırnıñ, Berläşkän ğaräp ämirlekläre häm Soğud Ğaräbstanına iq’tisadi häm säyäsi bäylelegeneñ dä yoğıntısı belän, soñğı waqıyğalarğa qarata tağın da turıdan-turı poziśiyä kürsätüen äytergä mömkin.     

Milli kileşü xökümäte köçläreneñ Liviyäneñ könbatışın tulısınça kontrol’gä aluınnan soñ 6nçı iyün’dä Sirtä häm Cufranı qaytaru öçen “Ciñü yulı xäräkäte” başlawı buldı, Sisi idaräse dä xäräkätlände. Şul uq könne Xafter häm Akile Salix belän Kahirädä cıyılıp utnı tuqtatırğa çaqırdı häm säyäsi prośess başlarğa täq’dim itte. “Kahirä dokumentı” iseme astında yasalğan bu täq’dim barlıq Xafter yärdämçeläre tarafınnan köçle räweştä yaqlandı. Milli kileşü xökümäteneñ Sirtä häm Cufranı azat itkängä qadär utnı tuqtatmayaçağın belderüe häm bu regionnarda operaśiyägä äzerlänüenä däwam itüennän soñ Sisi tağın ber adım yasadı. Ul 20nçe iyün’dä Sirtä häm Cufranı Misır tarafınnan belderelgän çik bularaq iğ’lan itte häm, bu cirleklärdä xakimiyät üzgärsä, Liviyägä xärbi tıqşınu başlayaçağın citkerde.  

Xäzerge noqtada Liviyädäge häm regiondağı xakimiyätneñ qabat formalaşaçağı qotılğısız. Aldağı könnärdä ilneñ yazmışın bilgeläyäçäk waqıyğalar kötelä. Liviyädäge üzgäreşlär, hiçşiksez, regiondağı wäzğıyät’ne dä üzgärtäçäk.

 Murat Yeşiltaş

SETA agentlığınıñ iminlek tikşerenüläre bülege mödire, yazuçı, dośent