Liviyada tigezleklär üzgärä

Törek tışqı säyäsäteneñ yaqın tarixında Liviyağa oxşaş başqa ber waqiğa (waqıyğa) yuq. Törkiyä, Liviyada xärbi köçen qullanıp, östäldä hiç ala almayaçaq uñışqa ireşte. Yäşängännärne tärtibe belän qarap çığuda fayda bar. 2019nçı yılnıñ aprel’ ayında başlatqan tüntäreleş kereşüe belän Tripolineñ êçke mäxällälärenä xätle kilep citkän tüntäreleşçe Hafter Törkiyä Liviyada qatışmasa ide häm Tripoline basıp alğan bulır ide häm dä Milli kileşü xökümäten yuqqa çığarğan bulır ide. Tripolineñ yığıluı arqasında Törkiyä Urta diñgez däräcäsendäge geopolitik köndäşlektä zur ixtimal belän saqlanuçı poziśiyädä yalğız qalğan bulır ide.

Şuşı näticäne buldırmaw öçen Törkiyä ike nigezle strategiya alıp bardı. Başta Milli kileşü xökümäteneñ frontta bäreleşne oyıştıruın täêmin itäçäk kiñ qırlı xärbi strategiyanı tormışqa aşırdı. Bu räweşle frontta gel Haftergä ciñelgän Milli kileşü xökümäte köçläre üz aralarında oyışa alıp saqlanu poziśiyaların köçäyttelär. İkençe bularaq isä Törkiyä Milli kileşü xökümäte köçlären Hafter aldında xärbi yaqtan yaqlap höcümgä küçülärenä mömkinlek tanıdılar. Äytik, bronyalı texnikadan keşesez hawa apparatları häm qorallı keşesez hawa apparatları Milli kileşü xökümäte köçlärenä ciröstendä xäräkätlelek häm tizlek qazandırğan bulsa, hawada da Hafter qarşında östenlek urnaştıruğa mömkinlek tanıdı.

Şuşı barışnıñ axırında Milli kileşü xökümäte köçläre Hafterneñ tuqtatıla alınaçağına häm kire çigenderelä alınaçağına qarata tağın da ömetle bula başladı. Şulay itep Hafter başta Tripolineñ kön’yağındağı töbäklärne yuğalttı, annan soñ isä kire çigenergä mäcbür buldı.

Vatiyäneñ alınuı, ber yaqtan, Tripoliğa operaśiya basımın azaytqan bulsa, ikençe yaqtan da, Hafter törkemnärenä qarşı operaśiya variantların törleländerde. Şuşı räweşle Vatiyäneñ alınuınnan soñ başta Tärhuna yığıldı, annan soñ Sirtägä kiñ qolaçlı xäräkät başlatıldı. Monnan soñ telgä alınğan qazanışlarnıñ strategik alğarışqa äyländerelüe tağın da möhim. Şulay itep törek räsmiläre 17nçe iyün’dä Tripoliğa yuğarı däräcäle säfär yasadı.

Säfärneñ maqsatı şaqtıy açıq: Liviyanıñ tulayım berläşterelep totrıqlılıqqa qawıştırıluı. Bu başqarıla alınğan oçraqta Törkiyäneñ Urta diñgezdäge östenleklären tağın da ışanıçlı xälgä kiterüe häm Urta diñgezdä regional’ uyınçı bularaq üzen qabul itterüe mömkin bulaçaq. Bu maqsatnıñ tormışqa aşırıluı isä mäydanda ireşelgän uñışnıñ diplomatik nigezdä däwam itterelüe belän genä mömkin bulaçaq. Monda berniçä mäs’äläne assızıqlap äytep uzarğa kiräk.

Berençese, Liviya mäs’äläseneñ Soğud Ğäräbstanı-Berläşkän Ğäräp Ämirlekläre-Misır cähätennän regional’ problema buluı. Bu Törkiyäneñ manevr mäydanın möhim külämdä tarayta. Törkiyäneñ här öç il belän dä ike yaqlı däräcädä yäşägän problemaları bulğanı kebek regional’ vizionnar, küzallawlar cähätennän dä möhim ayırmalılıqlar bar. Liviyada Törkiyä iyä bulğan poziśiya şuşı öç yaqlı ittifaqnı tağın da kübräk açulandırğan wazğiyättä. Fäqät Liviyadağı töp säyäsi çişeleşkä ireşü öçen bu illärneñ niçek tä bulsa barışnıñ êçendä buluınıñ belenüe zarur. Monıñ öçen şuşı illärne diplomatik nigezdä totu bik möhim.

Näq’ bu noqtada Rusiyä belän Törkiyä arasında Liviyağa qağılışlı kileşü bik möhim. Rusiyä Süriyädä bulğanı kebek Liviyada xärbi östenlegen tulısınça urnaştıra almağan kebek kürenä. Şul uq waqıtta Amerika Quşma Ştatlarınıñ Rusiyäneñ Liviya adımınnan tora-bara tağın da kübräk tınıçsız buluı da mäğ’lüm. Şuña kürä dä Rusiyäneñ xärbi östenlegen artıq kübräk mäydanğa çağıldırmıyça Liviyadağı çişeleş nigezeneñ salınuı kiräk. Bu räweşle Misır-Soğud Ğäräbstanı-Berläşkän Ğäräp Ämirlekläre ittifaqınıñ operativ mömkinlege kimetelergä mömkin.

Amerika Quşma Ştatlarınıñ Liviya tigezlämäsenä turıdan-tuı kerüe turında süz barmasa da Urta diñgez masştablı strategiyäläre cähätennän Liviyanı ähämiyätle itep kürüe dä mäğ’lüm. Şuña kürä dä Törkiyä, AQŞnıñ Rusiyäğä qarşı poziśiyasın qullanıp, Liviyada tigezlek-balans buldıra ala.

Törkiyäneñ Liviya strategiyasınıñ iñ möhim öleşen isä Milli kileşü xökümäteneñ aktyorlıq wazğiyäten köçäytäçäk reforma adımnarınıñ tiz yasaluı täşkil itä. Monıñ öçen Liviyadağı iminlek tarmağı belän bergä säyäsi küçeş barışı öçen möhim funkśiya küräçäk bulğan säyäsi, ictimaği (ictimağıy) häm sośiologik nigezneñ köçäytelüe bik zur ähämiyätkä iyä.

Murat Yäşiltaş

SETA Qurqınıçsızlıq tikşerenüläre direktorı, yazuçı, dośent