Tatar ädäbiyatında Xuca Äxmät Yäsävi icatı
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 12/20
Törki ädäbiyatta borınğı törki böyek ğalim Xuca Äxmät Yäsävi icatı turında qısqaça küzätü
Böten törki xalıqlar icatına,şul isäptän törek häm tatar xalıq icatına häm dä ädäbiyatına zur yoğıntı yasağan,alarnı tema,obraz-sürätlär belän bayıtqan şäxes, böyek täsauwıf şağıre Xuca Äxmät Yäsäwi bulğan. Anıñ oluğ’lığın, icatınıñ ähämiyäten xalıq mäqalläre aşa da yaxşı añlarğa mömkin.
Törki teldäge sufıyçılıq poêziyäseneñ iñ êlgärge wäkillärennän berse bulıp İslam dinen taratuçı şäyex Äxmät Yäsäwi sanala. Anıñ tormışı turında küp legendalar çığarılğan, ämma ışanıçlı mäğ’lümatlar bik az. Şunısı bilgele, ul 12nçe ğasır başında Yassı şähärendä (xäzerge waqıtta Törkestan timer yul stanŝiyäse) ruxani şäyex İbrahim ğailäsendä tuğan. Ul bik irtä ätisez qalğan häm Arıslan baba isemle şäyex tärbiyäsendä üskän. Boxara mädräsäsendä belem alıp, dini citäkçese ülgännän soñ, anıñ urınına qalğan. Soñınnan, mistik şağıyr’ bulıp citeşkäç, tuğan ilenä qaytıp, anda dini wäğaz'lär söylägän, üz tiräsenä şäkertlär tuplağan. Alar isä ostazlarınıñ danın xalıqqa taratqannar. Aña baş iyärgä Urta Aziyäneñ barlıq poçmaqlarınnan kilgännär. İzgelege, talantı, qılğan ğamäläre belän Äxmät Yäsäwi isän waqıtta uq üz çorınıñ ataqlı keşesenä äwerelgän.
Xuca Äxmät Yäsäwineñ “İke däftäre” bezneñ könnärgä xätle kilep citkän.Berençe däftäre - “Däftäri äüwäl” proza belän yazılğan, ul “Yäsäwiyä tarikate” buyınça beleşmä-öyrätmä räweşendä tözelgän, ä ikençese - “Däftäri sani(ikençe däftär) şiğır’ belän yazılğan, bu cıyıntıq “Diwane xikmät” (“Xikmätlär cıyıntığı”) dip atala. 2000nçe yılda Äxmät Yäsäwineñ “Xikmätlär” cıyıntığın filologiya fännäre doktorı,professor Färit Yaxin häm ğalim Sälim Ğıyläcetdinov “İman” näşriyätendä bastırıp çığaralar.
Şağıyr’ ädäbiyatta barınan da êlek üzeneñ şiğır’lär tuplamı -“Diwane xikmät” belän mäşhür. Anıñ bu xezmäte başta yazma-küçermälär räweşendä, ä annarı matbuğat texnikası yärdämendä kübäytelgän. Bilgele bulğança,soñğı ike yöz yıl êçendä “Diwane xikmät” kitabı Taşkentta - uncide, İstanbulda - tuğız, Qazanda - biş, Boxarada - berär tapqır basılıp çığuı turında bilgeläp ütelä törek matbuğatında. Qazan basmalarında isä anıñ küläme 300 bitkä yaqın.
Äxmät Yäsäwineñ böten icatı dini fol’klor, bigräk tä dini mifologiya belän suğarılğan. Çönki ul bik küp urta ğasır şağıyr’läreneñ ruxi citäkçese, äsärläre - icatlarınıñ êtalonı. Törek ğalimnärennän Foad Köprülü, Hayäti Bicä, Kemal Äraslan häm şulay uq tatar ğalimnärennän Färit Yaxin häm Älfinä Sibğatullina üz xezmätlärendä neçkä analiz ütkärep, monıñ şulay ikänen rasladılar. Alar Äxmät Yäsäwineñ täsauwıf şağıyre buluın, icatınıñ sufiçılıq, İslam ideyäläre belän tirän suğarılğanın dälille itep kürsätälär. Tikşerenüçelär anıñ tärcemäi xälen, tormış qıyssaların ätraflı bäyän itälär. Şağıyr’neñ xalıq icatına täêsiren açıqlau şulay uq bik ähämiyätle.
Törki-tatar ädäbiyatınıñ çişmä başın böyek şağıyr’ Äxmät Yäsäwidän başlau tiyeşle häm tabiğıy. Xalqıbız anıñ äsärlären ğasırlar buyı uqığan,üz icatında faudalanğan.
Mädräsälärdä Äxmät Yäsäwineñ xikmätlären yatlağannar. Kiçälärdä alarnı uqıp, fikerlären äytkännär. Kitapları anıñ küp cirlärdä, şul isäptän Qazanda 20nçe ğasır başına xätle tuqtawsız bastırılıp torğan.
Bilgele bulğança, böyek törki şağıyre Äxmäd Yäsäwi äsärlären törki teldä icat itkän. Anıñ xikmätläre teldän-telgä, qul’yazmadan-qul’yazmağa küçä-küçä fol’klorlaşqan, şomartıla barğan. Şağıyr’neñ danı tuğan yaqlarınnan bik yıraqlarğa taralğan. Mäsälän, anıñ turında küp kenä legendalar saqlanğan. Tatarlarda şağıyr’ Ğabdälcabbar Qandalıynıñ “Qıyssai İbrahim Ädhäm” isemle poêması bilgele. Töreklärdä dä aña bağışlanğan dastan bar. Bu äsärneñ küp xalıqlarda taralğan buluı dini êposnıñ Yäsäwi tarafınnan şiğ’ri formada däwam itelüe dip isäplärgä mömkinlek birä. Törek ğalime Foad Köprülü: ”Xuca Äxmät Yäsäwi äsärenä, êlek äyetelep ütkänçä, ike töp üzençälek xas: islamçılıq, yäğ’ni anıñ äsärläreneñ dini-sufıyçılığı häm xalıqçanlıq, yäğ’ni xalıq icatınnan kilä torğan sänğat’çelekneñ buluı. İslamçılıq üzençälege äsärneñ isemendä, êçtälegendä, mäğ’näsendä çağılış tapsa, milli üzençälek isä şiğır’ tözeleşendä, ülçämendä, ritmikasında çağılış taba”diyep üzeneñ fikeren belderä. Ä tatar ädäbiyatında, äytep ütkänebezçä, anıñ turındağı dini êpos Ğabgelcabbar Qandalıy tarafınnan yazıla.
Törkiyäneñ Diyänät Waqıfınıñ YUNESKO tarafınnan 1993nçe yılda Axmät Yäsäwi yılı dip iğ’lan itelüe dä belem häm mädäniyat ölkäsendä zur ähämiyätkä iyä bula. Borınğı böyek törki ğalim Xuca Äxmät Yäsäwineñ isemen mäñgeläşterep, ğorurlıq belän anıñ isemen küp kenä belem uçaqları, dini ğıybadät cirläre yörtä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) https://dspace.kpfu.ru>net PDF
Sadıykova.A.X.,Xayretdinova R.R.,”12-20nçe ğasır başı tatar ädäbiyatında dini fol’klor”.Däreslek.Qazan.2016
2) ft.antat.ru>uploads PDF
Ğalimcanov Ä.F.,Miñneğaliyeva Ç.B.,”fäNNİ Tatarstan”.
Qorbanbekov B.S.”Küçmä törkilärneñ ruxi yäşäyeşendä Xuca Äxmät Yäsäwi qaraşları”.
2) https://books.google.com.tr>books
İbrahim Sarı.”Ahmet Yesevi”.İstanbul-Türkiye.2016
3) https://islamansiklopedisi.org.tr>ah...
Ahmed Yesevi-TDV İslam Ansiklopedisi.
