Ömmi Qamal
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 09/20
14nçe ğasır axırı belän 16nçı yöz başlarında icat itkän ädiplärdän Ömmi Qamal turında qısqaça küzätü
14nçe ğasır talant iyälärenä, mäşhür şağıyr’lärgä bay bula. Alar totrıqlı tradiŝiyäläre bulğan törki ädäbiyatqa yaña şedevrlar östilär. 15nçe ğasırda, aldağı uñdırışlı ğasır ädäbiyatı kebek ük bulmasa da, törki ädäbiyat mäydanına şulay uq ataqlı şağıyr’lär çığa. 15nçe ğasırda ädäbiyat kügen şağıyr’ Ömmi Qamal icatı bizäp tora. Şağıyr’ Ömmi Kämal (çın iseme-İsmäğıyl’) 14nçe yöz axırlarında tua. İcat itkän waqıtı 15nçe yözneñ berençe yartısına, yäğ’ni Qazan xanlığı qorıla başlağan çorğa turı kilä. Şiğır’lärennän añlaşılğança, Ömmi Kämal İdel-Cayıq buylarında yäşägän, annan Qırım yağında töplängän. Ä inde ğomereneñ axırın ul Törkiyädä uzdıra.
Anıñ şiğ’ri mirasına berniçä törki xalıq, şul isäptän tatarlar da, däğ’wa qıla. Ömmi Qamal icatı küp yllar buyına ädäbiyatçılar iğ’tibarınnan çittä qalıp kilä. İñ berençe mäğ’lümat ädäbiyatçı Möxämmät Ğali tarafınnan dönya kürä. 1941nçe yılnı anıñ “Ömmi Qamal kitabı” dip atalğan mäqaläse “Sovet ädäbiyatı” jurnalınıñ 5nçe sanında basılıp çığa.
Bügen Ömmi Qamalnıñ ictimağıy xälen häm 14-15nçe ğasırlardağı tarixi waqıyğalarğa mönäsäbäten açıq bilgeläü qıyın. Şulay da anıñ urını üz çorınıñ aqıl iyäläre, uqımışlıları arasında bulğan dip uylarğa kiräk. Şağıyr’neñ dönyağa qaraşı dini täğ’limatlar yoğıntısında formalaşqan. Şunıñ öçen Ömmi Qamal, xaqıyqat’ êzläp, sufıyçılıq fälsäfäsenä möräcäğat’ itkän. Mondıy xäl Könçığışnıñ başqa aqıl iyälärenä dä xas ikänlege ädäbiyat belemendä kiñ bilgele.
Ömmi Qamal -iseme häm icatı ozaq ğasırlar däwamında kiñ cämäğat’çelekkä täq’dim itelmägän, icatı fänni äyläneşkä kertelmägän, ämma 20-21nçe ğasır çiklärendä, yaña ğasır başında ğalimnärneñ iğ’tibar üzägenä alınğan. Äsärläre, nigezdä, qul’yazma räweşendä kilep citkän, tärcemäi xäle turında ütä az mäğ’lümat saqlanğan.
Belgänebezçä, Ömmi Qamal äsärläre törki şiğ’riyätneñ dini-fälsäfi yünäleşenä qarıy. Anıñ äsärläreneñ tematikası bik kiñ: tege dönyada yäşäw öçen üz-üzeñne äzerläw, Allahı Täğalä qarşında qollıq itü, mäğ’näsez tormıştan waz kiçü häm bäxeteñne, can tınıçlığın tabıp bula torğan ruxi dönyağa tartılu - bolar barısı da Ömmi Qamal äsärlärendä töp motivlar.
Ğomumän, borınğı ädäbi yädkärlärne öyränü 1950nçe yıllardan soñ ğına başlana. 21nçe ğasır başında bu temağa nisbätle tirän analiz filolog Fail Fätxetdinov tarafınnan yasala. Ul üzeneñ alda yazğan ğalimnärneñ xezmätlären kiñ faydalana. Ädäbiyat ğalime Şakir Abilov, filologiya fännäre doktorı, professor Xatıyp Miñnegulov häm başqalar häm dä törek ğalimnärennän professor Abdurahman Güzäl, Yunus Baki Qoçaq, Hayati Yawuzer häm başqalar Ömmi Qamal icatın öyränügä zur öleş kertälär.
Şakir Abilov yazuınça, törek ğalimnäre Ömmi Qamalnı çığışı belän Qaramanlı bulıp, Ärzincanlı Şäyex Bähawetdin därwişlärennän dip sanıylar. Törkiyäneñ bu ölkälärendä iskitkeç zur, ataqlı sufi üzäkläre bulğan. Kon’yada, Qaramanda Cäläletdin Rumi, Yunıs Ämrä (14nçe ğasırlarda) yäşäp, icat itkännär. Dimäk, sufi şağıyr’lärneñ tradiŝiyäläre Ömmi Qamalğa hiçşiksez zur yoğıntı yasağan, icatında çağılış tapqan.
Ömmi Qamal, İslam dönyasında populyar bulğan mönäcät janrına möräcäğat’ itä, izgelär, päyğambärlärgä bağışlap, şiğır’lär yaza.
Şuşı janr öçen xas bulğan tema - ülem, äcäl, färeştälär, qıyamät, sirat küpere häm başqalar. Sufilar bu temağa bik küp äsärlär bağışlıylar. Alarda ülem ayawsız, qotılğısız, läkin keşelärne tigezli, patşa da, xäyerçe dä cirgä kerä. Allahığa barısı da qaytaçaq digän fikerlär bar. Bu fiker Qor’ännän kilä,”barısı öçen dä Allahıdan häm aña qaytarılaçaq”. Ömmi Qamal da şunı kisätä:
Cihanda zurlap yäşäweñneñ soñında
Kinät kenä ülem kiläçägen onıtma.
Ömmi Qamal qatlaulı zamannıñ qatlaulı yazmışlı şäxese.Ul zur talant iyäse,icatında äüwälge ğasır törki-tatar ädäbiyatınıñ İslami,sufiçıl ideyälären,motiv-sürätlären däwam itkän. Ömmi Qamal nazıyrälär yazmıy,original’ şiğır’lärendä üzeneñ uy-kiçereşlären ğawamğa iğ’lan itä.Ömmi Qamalnıñ ädäbiyatta qabatlanmas üz urını bar.
Ğomereneñ axırın Törkiyädä uzdırğan Ömmi Kämal 1475nçe yılda wafat bula.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) https://tt.m.wikipedia>wiki>Ö...
Ömmi Kämal-Wikipedia
2) https://matbuğat.ru>Qamal-mmi715
Qamal Ömmi/Matbuğat.ru
3) https://www.diplom-center.ru>...
İzuçeniye yazıka proizvedeni Ummi Qamal v şkole-Diplomnaya…
4) https://dspace.kpfu.ru>net
Fätxetdinov F.K.”Ömmi Qamal icatı”.
Sadıykova A.X.,Xäyretdinova R.R.”12-20nçe ğasır başı tatar ädäbiyatında dini fol’klor”.Däreslek.Qazan.2016
5) https://islamansiklopedisi.org.tr>ke...
Kemal Ümmi-TDV İslam Ansiklopedisi.
6) https://www.türkedebiyati.org>kem...
Kemal Ümmi Kimdir?Hayatı Eserleri Edebi Kişiliği/Türk Dili ve Edebiyatı
