Törek zıyalılarınıň tatarlar belän qızıqsınuı
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 05/20
19nçı ğasır axırı-20nçe yöz başında törek zıyalılarınıň tatarlar belän qızıqsınuı turında qısqaça küzätü
Tatar xalqı tamırları yıraq ğasırlarğa barıp totaşa torğan bay, matdi häm ruxi mädäniyätkä iyä. Bezneñ xalıq üzeneñ küp ğasırlı ädäbiyatı, sänğate häm mädäniyäteneñ başqa tarmaqları belän xaqlı räweştä ğorurlana ala. Bu tarix keşelek mädäniyätenä häm mäğ’rifätenä Qol Ğali, Säyef Saray, Möxämmäd’yar, Ğayaz İsxaqıy, Sadri Maqsudi, Ğabdulla Tuqay, Därdemänd, Fatix Ämirxan, Şihabetdin Märcäni, Musa Bigiyev, Rizaeddin Fäxreddin, Ğabdennasıyr Qursawi häm başqa bik küp kenä yaqtı talantlarnı birgän. Çınnan da, tatar xalqı böyek xalıq. Yuqqa ğına tatarnı böyek millät dimilär. Bu üze batır, üze qıyu, üze ğorur xalıq belän küp ğasırlar törek zıyalıları da qızıqsınğannar.
Mäğ’lüm bulğança, bügenge yazmabıznı da aldağı yazmalarıbızda tanıştırıp ütkän 19nçı ğasır axırı - 20nçe ğasır başı törek zıyalılarınıñ tatar xalqı belän niçek qızıqsınuları turında, tatarlar häm töreklärneñ borınğı häm urta ğasırlar tarixına –ifrat qatlawlı, ämma bik bay häm ğacäyep qızıqlı tarixi säxifäläne üz êçenä alğan mäğ’lümatlärne birüne däwam itärbez.
Tatarlar belän töreklärne berläştergän qimmätlär (qıymmätlär) bixisap häm bu ruxi, milli tormışta da, tarixta da çağıla. 19nçı ğasır axırı-20nçe yöz başı törek-tatar bağlanışları xezmätendä törek ğalime İsmäğıyl’ Türkoğlunıñ Ğosmanlı däwläte zamanında törek zıylılarınıñ tatarlar belän qızıqsınuları xaqında ayırım ber möhim urın alıp tora.
Ğosmanlı zıyalılarınnan İdel-Ural töbägenä säfär qıluçı Xösäyen Xilmi paşa üzeneñ Qazan şähärendäge säyäxäte waqıtında üzen küpsanlı möselmannarnıñ kötep toruın kürä. Alar arasında Yunısovlar ğailäse tarafınnan tözelgän yätim balalar yortı mödire Räxim Yunısov,säwdägärlär Bädretdin Apanay häm İsmäğıyl’ Ütämeş, ”Yıldız” gazetınıñ baş möxärrire Hadi Maqsudi bula. Alar 1910nçı yılnıñ 16nçı aprel’ kiçendä Säwdägärlär klubına paşanı aşqa çaqırırğa telägänleklären bäyän itä, paşa bu täq’dimne qabul itep,räxmät belderä.Hadi Maqsudi paşağa üz näşirlegendä basılğan 20 gä yaqın kitap büläk itä. Paşa,äsärlärne centekläp tikşerep, qayber grammatik xatalarnı tözätä häm Maqsudine yazğan äsärläre öçen täbrik itä. Törek häm tatar tellärendäge yaqınlıq turında fikerlären belderä.
Paşa üzeneñ säyäxäte waqıtında Äcem mäçetendä,“Möxämmädiyä” mädräsäsendä dä bula. ”Möxämmädiyä” mädräsäseneñ oyıştıruçısı häm xucası Ğalimcan Barudi belän oçraşa. Paşa “Möxämmädiyä” mädräsäsennän zur qanäğat’lek belän ayırıla, dip yaza törek ğalime İsmäğıyl’ Türkoğlunıñ xezmäten törekçädän tatarçağa tärcemä itkän xäbärçe Ruşaniya Altay.
Xilmi paşanıñ Qazanğa kilüe üzenä kürä böyek waqıyğa bula.Qazan üz tarixında berençe tapqır Ğosmanlı paşasın qunaq itä.
Kürenekle Ğosmanlı däwläteneñ zıyalılarınnan Mäxmüt Äsad äfände 1913nçe yılnıñ 13nçe iyülendä İstanbuldan quzğalıp Räsäyneñ küp kenä şähärlärendä bulıp, şul isäptän tatarlar yäşägän Qazan şähärenä dä bulğan ozın säyäxäten tormışqa aşıra. Anıñ Finlyandiya, Şveŝiya, Norvegiya, Almaniya (Germaniya) illärennän ütep, kire İstanbulğa qaytuı turında yazıla.
Mäxmüt Äsad äfändeneñ Rusiyägä säyäxät maqsatı - Räsäy häm şimal’ törekläre belän yaqınnan tanışu bula. Ul İstanbuldağı yaqın dusları Yosıf Aqçura, Ğabderäşit İbrahim häm Äxmät Tacetdinnän şimal’ törekläre turında şaqtıy mäğ’lümat tuplağan bula. Räsäy möselmannarının tormışın yaqtırtqan “Möselmannarnı tanıştıru” jurnalı redkollegiyäse äğ’zası bulu säbäple, şimal törekläre aña çit bulmıy. İkençe maqsatı-säyäxät itüne bik önäp betermägän Ğosmanlı däwlät êşlekleläre häm zıyalılarına yul kürsätü bula. Üzeneñ säyäxäte waqıtında Mäxmüt äfände “Şurä” jurnalınıñ möxärrire Rizaêddin Fäxreddin belän oçraşa. İke ğalim proŝent,bank,riba,iminiyät oyışması kebek şul çorda möselmannar zihenen mäşğul’ itkän mäs’älälär xaqında söyläşälär.
“Qoyaş” gazetınıñ möxärrire Fatix Ämirxan belän bulğan oçraşuında,ul törek häm İslam dön’yasınıñ problemaları turında fikerläre belän urtaqlaşa. Mähmüt Äsad äfändene Räsäygä säyäxät waqıtında ayıruça rus xalqınıñ ädäple möğallämäse,şimal’ törekläreneñ alğarış ğalämätläre häm qunaqçılllığı täêsirländerä.
“Qazan häm anıñ tirä-yağı - İslam dön’yasınıñ kiñ üseşkä ireşkän mädäni märkäze. Bik yaxşı, qanäğat’ qaldım, şimal’ törekläreneñ alğarışın kürep söyendem! Şimal’ törekläre säwdä häm kön’yaq töreklärenä qarağanda şaqtıy alda tora. Bigräk tä Qazan möselmannarı!”, - dip Mäxmüt Äsad äfände Rüsiyädä üzenä bulğan iğ’tibardan bik qanäğat’ qaluın belderä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Fotosürättä: Xösäyen Xilmi Paşa Qazanda çaqta
Çığanaqlar:
1)İsmäğıyl Türkoğlu.”19nçı ğasır axırı-20nçe yöz başı törek-tatar bağlanışları”.”Miras” jurnalı,N3(15),mart,2013
2) tatarca-text.narod.ru
Ravil Fäxretdinov.”Tatar xalqı häm Tatarstan tarixı”.1996
