Ӓfganstandağı soňğı wӓzğiyӓt’

Bügenge yazmabızda Ӓfganstandağı soňğı wӓzğiyӓt’ xaqında süz alıp barabız.

Ӓfganstanda qırıslıq hӓm krizis ber dӓ kimemi. Ağımdağı yılnıň 20 nçe martında Taliban suğışçıları ilneň Zabul vilayӓtendӓ iminlek köçlӓre arasına ütep kerep qorallı höcüm başqardı , höcümdӓ 20 dӓn kübrӓk iminlek xezmӓtkӓreneň ğomere özelde. 6 nçı martta da Qabuldağı ber iskӓ alu cıyınına qorallı hӓm bombalı höcüm oyıştırılğan , anda 27 keşe ülgӓn ide. Keçkenӓ külӓmle höcümnӓr hӓm monıň nӓticӓsendӓge yuğaltular ildӓ hӓr kön küzӓtelӓ. Ӓfganstandağı BMO yӓrdӓm missiyӓseneň fevral’ ayında açıqlağan xisabında  ildӓ sonğı 10 yılda tınıç xalıqtan 100 meňnӓn kübrӓk keşeneň ğomere özelüe yӓisӓ yaralanuı belderelde.

2020 nçe yılnıň 29 nçı fevralendӓ Doxada Amerika Quşma Ştatları  belӓn Taliban arasında solıx kileşüe imzalandı. Kileşü AQŞ ğaskӓrlӓreneň 14 ayda ildӓn kitüen küzdӓ tota ide. Fӓqӓt’ soňğı 1 ayda küzӓtelgӓn waqıyğalar bu kileşüneň kӓğӓz’dӓ genӓ qaluın kürsӓtӓ.

Belgeçlӓrneň kübese bu kileşüneň süzdӓ genӓ qaluın ildӓge sӓyӓsi krizisqa bӓylӓp aňlata. Uzğan yıl ildӓ ütkӓrelgӓn ilbaşı saylawınıň bӓxӓslӓre ӓle haman da dӓwam itӓ. Ӓfganstan bӓysez saylaw komissiyӓse mӓğ’lümatlarına kürӓ ilbaşı saylawında ciňügӓ ireşkӓn Ӓşrӓf Gani (50,64%) hӓm saylawda ikençe bulğan Abdullah Abdullah (39,52%) 9 nçı martta saylawda üzlӓreneň ciňüen alğa sörep ayırım – ayırım ant itü tantanaları ütkӓrde.

AQŞ-Taliban kileşüe bӓylӓneşendӓ il kön tӓrtibendӓ urın alğan mӓs’ӓlӓlӓrdӓn berse - törmӓlӓrdӓge 6 meň Taliban ӓğ’zasınıň irekkӓ cibӓrelüe. Yaqlar bu mӓs’ӓlӓdӓ ӓlegӓ kileşӓ almadı. Bu isa  ildӓge tӓrӓqqiyӓt’lӓrneň nindi yünӓleştӓ dӓwam itӓçӓgenӓ turıdan turı tӓêsir itӓçӓk.

Taliban belӓn AQŞ arasındağı kleşüneň ütӓlüe öçen xalıqara aktyerlarnıň da kileşü tӓêmin itüe kirӓk. Ӓfganstanda Paqıstan İran, Qıtay,Rusiya,Törkiyӓ, Awrupa Berlege kebek illӓrneň süzlӓrenӓ ӓhӓmiyӓt birelӓ, alarnıň tӓêsire köçle.  Bu illӓr üz aralarında kileşmiçӓ torıp wӓzğiyӓt’neň yaxşıruı bik awır.

Ӓfganstan problemasın çişü öçen soňğı yıllarda Üzbӓkstan da zur tırışlıq quya. İke ilneň kürşe çiktӓş buluı, Ӓfganstandağı xalıqara terror oyışmaları ӓğ’zalarınıň Urta Aziyağa höcüm itü niyӓtlӓre Üzbӓkstannıň bu mӓs’ӓlӓdӓ tağın da aktiv sӓyӓsӓt alıp baruın kirӓkle qıla.

Ӓfganstan mart ayında 5 iranlı diplomatnı telӓnmӓgӓn keşe iğ’lan itep ildӓn cibӓrde. Belüebezçӓ, İran êlegrӓk  ӓfgan yӓş’lӓrennӓn   torğan Fatimiyyun brigadasın Süriyӓgӓ cibӓrgӓn ide. Tӓhran citӓkçelege Taliban belӓn dӓ êlemtӓ urnaştırdı. İrannıň Ӓfanstannıň êçke êşlӓrenӓ qatışuı Qabulnı tınıçsız itӓ.

Paqıstan da  barışqa aktiv quşılmıyça torıp Talibannıň sӓyӓsӓtkӓ integraśiyӓse qıyın. Paqıstan citӓkçelege Ӓfgantanda totrıqlılıq urnaştıru hӓm sӓyӓsi aktyerlarnıň kileşü tӓêmin itülӓre öçen cawaplılıq alırğa tiyeş.

Yuğarıda telgӓ alınğan tӓrӓqqiyӓt’lӓr AQŞ -Taliban kileşüeneň xӓzergӓ aktiv, tӓêsirle bulmawın kürsӓtӓ.  Ӓfganstanda totrıqlılıq urnaşu küp kenӓ êçke hӓm tışqı faktorlarğa bӓyle. Böten dönyanı tetrӓtüçe koronavirusnıň mediśina asqorması naçar bulğan Ӓfganstanda taraluı ildӓge wӓzğiyӓt’ne tağın da qıyınlaştıraçaq. Şuňa kürӓ ildӓge sӓyӓsi aktyerlar iň qısqa waqıtta kileşü tӓêmin itӓrgӓ tiyeş.