Korona virusı hӓm global’ sistemanıň kilӓçӓge

Könüzäk mäs'älälär 12

1381772
Korona virusı hӓm global’ sistemanıň kilӓçӓge

  Qıtaynıň Uxan’ qalasında barlıqqa kilgӓn hӓm 3 ay kebek qısqa waqıtta böten dönyağa taralğan yaňa tiptağı koronavirusı kizüe global’ sistemanı tirӓnnӓn qaqşattı. Soňğı 10 yılda dönya sӓyӓsӓte global’ ülçӓmdӓge tӓrӓqqiyӓt’lӓrgӓ şahit buldı. 11 nçe sentyabr’ belӓn bergӓ global’ sistema iminlek krizisı belӓn yözgӓ yöz oçraşırğa mӓcbür buldı ,annan soň “DEAŞ”nıň barlıqqa kilep cӓyelüe belӓn global’ ülçӓmle iminlik krizisı tirӓnӓyde. 2008 nçe yılda isӓ böten dönyada finans krizisı küzӓtelde.

10 yıl uzuğa qaramastan global’ sistemada yaxşıru urınına kiresençӓ naçarayu yӓşӓnde, iq’tisadi kürsӓtkeçlӓr qabat kiresenӓ üzgӓrӓ başladı. Soňğı yıllarda AQŞ – Qıtay arasında küzӓtelgӓn sӓwdӓ suğışları global’ ülçӓmdӓge iq’tisadi sistemağa yanağanda yaňa dönyakülӓm krizis barlıqqa kilӓçӓge xaqındağı fikerlӓr dӓ könnӓn kön arttı. Dönyakülӓm sӓyӓsi krizislar, çiktӓn tış uňçılıqnıň artuı ,xalıqara oyışmalarnıň funkśiyӓsen yuğaltuı hӓm Süriyӓ kebek problemalar global’ sistemanıň kilӓçӓge belӓn bӓyle sorawlar tudırdı. Fӓqӓt’ berӓw dӓ bu problemalarnı global’ sistemanı pessimistik hӓm bilgesez kilӓçӓk kötӓ dip bӓyӓlӓmӓde. Ӓmma korona kizüe kötelgӓnnӓn tağın da tirӓn krizisqa işarӓt itӓ hӓm global’ sistemanıň kilӓçӓgen bilgesez qıla.

 

Säyäsi,iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETA direktorı, yazuçı, doktor Murat Yäşeltaşnıň korona virusı hӓm global’ sistemanıň kilӓçӓge xaqında aňlatmasın täq’dim itäbez.

 

Koronavirusı bar nӓrsadӓn êlek keşe sӓlamӓtlegenӓ qağılışlı problema. Keşe iminlege 1980 nçe yıllardan birle dönya sӓyӓsӓteneň hӓm dönya qurqınıçsızlığınıň üzak mӓs’ӓlӓlӓrennӓn berse ide. Korona kizüe keşe iminlege hӓm global sӓlamӓtlektӓn tış tӓêsirlӓr kürsӓtӓ başladı. Berençe hӓm iň möhim tӓêsire isӓ şöbxӓsez global’ iq’tisadta sizelӓ. Awırunıň küpme dӓwam itӓçӓge,keşe sӓlamӓtlegenӓ zararları hӓm qabatlanıp qatbatlanmawı belӓn bӓyle bilgesezleklӓr global’ iq’tisadnıň xӓzerdӓn ük qaqşawına yul açqan kebek kürenӓ.  

Qıtayda üseş kürsӓtkeçlӓreneň töşüe,citeşterüneň qayber urınnnarda bötenlӓy diyӓrlek tuqtap qaluı ,İtaliya, Franśiya ,Germaniya hӓm İspaniya kebek Awrupanıň lokomotiv iq’tisadlarınıň korona arqasında tuqtap qalu dӓrӓcӓsenӓ kilüe AQŞ kebek aktyerlarnı êşkӓ kereşterde.Amerika üzӓk bankı FEDnıň 700 milliardlıq gigant intervenśiyӓsenӓ qaramastan bazarlar bu intervenśiyӓgӓ uňay cawap birmӓdelӓr.

IMF kebek global’ iqtisadi oyışmalarnıň baş kiňӓşçese bulğan Kennet Rogoff dönya iq’tisadınıň könnӓn kön keçerӓyep reśessiyӓgӓ kerӓçӓgen alğa sörde. Oksford tikşerenü institutı da çit ilgӓ burıçları bulğan üsep kilüçe illӓrneň burıçların tülӓwdӓ qıyınlıqlar kiçerӓçӓgen belderde.

 

AQŞ üzӓk bankı aqça kiňӓytü sӓyӓsӓten tormışqa aşıraçaq, bu ısul nigezdӓ küp qullanılmıy.Franśiya isӓ koronavirusı belӓn körӓşü öçen  500 milliard yevro ayırıp quyunı planlaştıruın citkerde. Bu çaralar iq’tisadtağı torğınlıqnı ӓkrenӓytmi,çönki real’ bazarlar tuqtap qalu dӓrӓcӓsenӓ citkӓn. Bu rӓweşle dӓwam itӓ ikӓn global’ iq’tisadnıň kilӓse 2-3 yılda torğızıluı bik mömkin tügel kebek.

Bu wӓzğiyӓt ’global’ iq’tisadi krizisqa kiterergӓ hӓm iq’tisadı naçar illӓr batarğa mömkin. Korona kizüe global’ iq’tisadnı tarixi krizisqa kertep global’ iq’tisadta struktur xӓl barlıqqa kiterӓ ala.

Koronavirusı kizüeneň global’ sistemanıň kilӓçӓgenӓ qağılışlı ikençe yağı isӓ dönyakülӓm iminlekne turıdan turı qızıqsındıra. Törkiyӓ Cömhüriyӓte xökümӓte beldergӓnçӓ, problema global’,körӓş milli.Bu böten illӓrne berençe çiratta üzlӓren qotqaruğa yünӓlgӓn körӓş ısulı saylawğa êtӓrӓ.Hӓr il üzen hӓm watandaşların qotqaru öçen xӓrӓkӓt itӓ.

Qıtay,İtaliya,Franśiya,AQŞ,İspaniya hӓm Awrupanıň şaqtıy ile kisken çaralar kürӓ başladı. Barlıq illӓr ber-berse belӓn hawa yulların yaptı diyӓrlek.Franśiya böten çik buyların yabuın belderde. Angliya isӓ Awrupa hӓm dönyadan ayırılıp toruçı strategiya alıp bara.

 Fӓqӓt’ ildӓn kilgӓn xӓbӓrlӓr  Angliya xalqında panikanıň könnӓn kön arta baruın kürsӓtӓ. Franśiyada cirle saylawnıň ikençe turı kiçekterelde.İspaniya şӓxsi xastaxӓnӓlӓr citӓkçelegeneň dӓwlӓtkӓ küçüen belderde.

Niderlandta 1973 nçe yılğı neft’ krizisınnan soň prem’yer-ministr tӓwge tapqır  xalıqqa mörӓcӓğӓt’ itep çığış yasadı. AQŞta virus kiň taralğan töbӓklӓrdӓ şӓxsi qorallanular arttı. Bu rӓweşle dӓwam itkӓn oçraqta panika atmosferası başta milli iminlek problemaları barlıqqa kiterergä , soňınnan dӓwlӓt êçendӓ hӓm dӓwlӓtlӓr arasında problemalar kiterep çığarırğa mömkin.

Koronavirus kizüe global’ iq’tisad hӓm dönyakülӓm iminlekkӓ zur yoğıntı yasıy. Bolar global’ sistema kilӓçӓgeneň niçek şӓkellӓnüenӓ turıdan turı tӓêsir itӓ. Monnan soň küzӓtelӓçӓk tӓrӓqqiyӓt’lӓr barlıq aktyelar öçen çıdamlılıq barışı bulaçaq kebek kürenӓ. Berençe nıqlıq,çıdamlılıq individual’ dӓrӓcӓdӓ il iq’tisadlarında kürelӓçӓk.

Köçle iq’tisadlarıň  kizügӓ qarşı kürelӓçӓk çaralar mӓs’ӓlӓsendӓ aqça probleması bulmayaçq ,fӓqӓt’ global’ iq’tisadta barlıqqa kilgӓn tirbӓleşlӓr zur iq’tisadlarğa tağın da kübrӓk tiskӓre yoğıntı yasayaçaq. Zӓğif’ iq’tisadlarnıň isӓ bolay da yuğaltaçaq ӓyberlӓre qalmayaçaq. İkençe çıdamlq testı sośial hӓm individual’ psixologiyӓlӓrgӓ nigezlӓnӓçӓk. Panikaga birelgӓn şӓxeslӓr arta barğan sayın ictimaği psixologiya alarnıň panikasına iyӓrӓçӓk hӓm sӓyӓsi xaosqa êtӓrӓ alaçaq.

Şuňa kürӓ ictimaği , sośial’ çıdamlığı köçle bulğan cӓmğiyӓt’lӓr bu barışnı az zarar belӓn ütkӓrep cibӓrӓçӓk. Öçençe test isӓ dӓwlӓt çıdamlığında küzӓtelӓçӓk. Standart prośeduraları bulğan hӓm qarar qabul itü mexanizmı köçle  dӓwlӓtlӓrgӓ bu dӓwer zur zıyan salmayaçaq. Zӓğif’ dӓwlӓtlӓrneň xӓle isӓ tağın da möşkel bulaçaq.

 

Kizü betkӓndӓ möğayen dönyanı global’ xӓrӓbӓ kötӓ. Bu xӓrӓbӓ yaňa dönya sisteması tözü öçen nindi nigez ӓzerӓyӓçӓk,anı bezgӓ kilӓçӓk kürsӓter.

 

 

 

 

 



Bäyläneşle xäbärlär