İdlib krizisı

İdlib inde küptӓnnӓn Süriyӓ krizisınıñ iñ qaynar forntlarınnan berse. Rusiyӓ hӓm Ӓsӓd rejimı 2018 yılnıñ sentӓbr’ ayında Mӓskӓw hӓm Ӓnkara arasında Soçida tözelgӓn kileşügӓ qaramastan İdlibtӓ oppoziśiyaçel’lӓr hӓm tınıç xalıqnı maqsat itep alunı dӓwam itterӓ. Rejimnıñ maqsatı İdlibtӓ oppoziśiyane poçmaqqa qıstırıp, xӓrbi yaqtan zӓğıyf’lӓtü, şul rӓweşle Süriyӓdӓge watandaşlar suğışında ciñü iğlan itü bularaq uylandı. Bu maqsat aldındağı berdӓnber kirtӓ isӓ Törkiyӓ bularaq kürelӓ ide. Şulay itep rejim Törkiyӓne İdlibneñ kön’yağında urnaşqan küzӓtü urınnarında tınıçsız itep, Ӓnkaranıñ qarşılıq kürsӓtüen beterü öçen strategiya alıp bardı. 3 fevral’dӓn birle isӓ Süriyӓ rejimı İdlibtӓge höcümnӓren yaña êtapka küçerde hӓm turıdan törek ğaskӓrilӓren maqsat alıp, 8 keşeneñ ğomeren özde. Bu wazğiyӓt’ İdlib krizisında yaña êtapka işarӓt itӓ. ,

İdlibtӓge waqıyğalar mӓs’ӓlӓne yaqınnan küzӓtüçelӓr öçen syurpriz tügel. İnde küptӓnnӓn Rusiyӓ hӓm Süriyӓ rejimı İdlib mӓs’ӓlӓsendӓge strategiyalӓren ӓkrenlӓp çınğa aşırdı. Bu strategiyaneñ tormışqa aşuına sӓbӓpçe bulğan şaqtıy sӓbӓp bar. Berençese – İdlibtӓge oppoziśiyaçel’lӓrneñ üz aralarında berdӓm bula almawları. Bu wazğiyӓt’ radikal törkemnӓrneñ myӓdanda xaqimiyӓt qazanuına iltte. İkençe sӓbӓp isӓ – Rusiyӓneñ rejimnıñ suğışu sӓlӓten arttıru öçen yasağan adımnarı. Rusiyӓdӓge xӓrbi xezmӓtkӓrlӓr rejimnı xӓrbi yaqtan xupladı hӓm alarğa xӓrbi belem dӓ birde. Moña östӓp Rusiyӓneñ hawadan höcüm strategiyase bik ayawsız ide. Groznıy modele kürelgӓn hawadan höcümnӓr şӓhӓrlӓrne başta bombağa totıp, keşesez qaldıra, soñınnan şӓhӓrne oppoziśiyaçel’ törkemnӓrdӓn tulısınça çistartu öçen keşe yӓşi almaslıq xӓlgӓ kiterӓ. Öçençe sӓbӓp isӓ – regional’ kon’yunkturanıñ Rusiyӓ hӓm Süriyӓ rejimına tağın da irekle şartlar ӓzerlӓwe ide. Rejim regional’ ülçӓmdӓ Süriyӓ krizisına bulğan bitarafsızlıqnı forsat bularaq kürde hӓm idlibne kontrol’ astına alu öçen êşkӓ kereşte.

3 fevral’ waqıyğasınnan soñ İdlibӓ yaña êtapka küçeldeme soñ? Bu sorawnıñ cawabı çınnan da möhim hӓm krizisnıñ kilӓçӓgenӓ tӓêsir itӓ ala. Bu mӓs’ӓlӓdӓ monnan soñ Törkiyӓneñ niçek xӓrӓkӓt itӓçӓge zur ӓhӓmiyӓtkӓ iyӓ. Törkiyӓ öçen İdlib barı tik iminlek mӓs’ӓlӓse genӓ tügel. İdlib tarafınnan kilӓçӓk yaña qaçaqlar ağımı Törkiyӓne tağın da awır xӓldӓ qaldıra ala. Şul rӓweşle Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğanğa kürӓ 1 million tirӓse qaçaq Törkiyӓ çigenӓ taba yulğa çıqtı. Törkiyӓ moña kirtӓ quyar öçen İdlibtӓ barlıqqa kilgӓn küreneşne qabat bӓyӓlӓrgӓ mӓcbür.

Törkiyӓneñ al’ternativaları arasında ike variant bar. Berençese – xӓzerge wazğiyӓt’neñ tağın da tirӓnӓyüen buldırmas öçen rejimğa qarşı kire çiğenderüçe xӓrbi poziśiya tözü. Şul rӓweşle törek ğaskӓrilӓre şӓhit bulğannan soñ Törkiyӓ saqlanu ministrına kürӓ Törkiyӓ rejim saflarınnan 70 ğaskӓrneñ tӓêsirsez xӓlgӓ kiterelüenӓ sӓbӓpçe bulaçaq rӓweştӓ xӓrbi cawap qaytardı. Lӓkin bu variantnı dӓwam itterep bulmıy hӓm Törkiyӓ-Rusiyӓ mönӓsӓbӓtlӓren tirӓnnӓn qaqşata ala. İkençe variant isӓ – Törkiyӓ hӓm Rusiyӓ arasında yaña İdlib kileşüeneñ tözelüe. İke il dӓ mönӓsӓbӓtlӓrneñ bozıluın telӓmi. İke uyınçı da monıñ yuğaltu kiterӓçӓgen belӓ. Şunıñ öçen İdlib krizisı ike il mönӓsӓbӓtlӓre cӓhatennӓn imtixan bulıp tora.

İdlib krizisınıñ humanitar yağı isӓ – qabat xalıqara cӓmӓğat’çelekneñ kön tӓrtibenӓ kerüe. Awrupanı krizisnıñ barı tik qaçaqlar mӓs’ӓlӓse genӓ qızıqsındıra hӓm çınnan da Törkiyӓneñ êşen qulaylaştıraçaq, humanitar krizisnı beterӓçӓk totış kürsӓtmi. AQŞ isӓ İdlib mӓs’ӓlӓsendӓ Törkiyӓne xuplawçı sӓyӓsi açıqlawlar ğına yasıy. Krizisnıñ çın qorbannarı - bala-çağalar, xatın-qızlar hӓm olı yӓş’tӓgelӓrdӓn toruçı tınıç xalıq. İdlib krizisı tirӓnӓysӓ, monıñ üzqimmӓte Törkiyӓ genӓ tügel, Awrupa öçen dӓ küp bulaçaq. Şunıñ öçen İdlibne barı tik Törkiyӓneñ mӓs’ӓlӓse bularaq kürmӓskӓ hӓm Törkiyӓ yanında bulırğa kirӓk.

SETA säyäsät, iq’tisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň iminlek tikşerenüläre direktorı, yazuçı dośent doktor Murat Yeşiltaş añlatması