Fatıyma-Färidä Näwrüzova
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 41/19
Şağirä häm publiśist-möxärrir Fatıyma-Färidä Vahapova-Näwrüzova turında qısqaça küzätü
Фaтыймa-Фәридә Вaһaпoвa-Нәүрүзoвa
Bügenge yazmabıznı ”Tatar-inform mäğ’lümat agentlığı” äzerlägän tarix fännäre kandidatı Täêminä Biktimirovanıñ xezmätenä nigezlänep äzerlädek.
Yaqtı dönyada nibarı 25 yıl yäşäsä dä, zamandaşlarında iñ matur istäleklär qaldırğan güzäl zat-şağıyrä häm publiŝist-möxärrir Fatıyma-Färidä Wahapova-Näürüzova ayırım urınnı alıp tora. Bu zıyalı qıznıñ xalqıbızğa xezmät itügä bağışlanğan xäyerle ğomere qısqalığı belän yazğı yäşenne xäterlätä. Anıñ qılğan xezmätläre wä ğacäyep êşçänlege xaqında Oktyabr’ inqıylabına qadär çığıp kilgän “Russkoe slovo”, ”Sibirskaya jizn’” gazetlarında (Fatıyma-Färidäneñ 1914nçe yıldağı wafatı uñayı belän) yazılğan istäleklär härkemne teträndererlek. “Möselman xatın-qızlarınnan iñ berençe publiŝist-möxärrir. Anı yış qına Tomsk şähäreneñ pedagogik cämğıyät’ utırışlarında, ädäbi tügäräk cıyılışlarında kürergä bula ide. Moñsu küzläre belän qarap, tın ğına çığışlarnı tıñlıy. Anıñ bu küzlärendä belemgä susau, tormışnı öyränergä, belergä teläü köçle ide. Üze belgänne gazet aşa millättäşlärenä citkerergä omtıla, anıñ ixtıyar köçe çiksez ide”, - dip yaza Färidä xaqında “Sibirskaya jizn’” gazetı.
Ni öçen ike isem-Fatıyma-Färidä digändä, êlegräk zamannarda tatarnıñ zatlıraq ğailälärendä balalarğa ike isem quşu bulğan ikän. Fatıymanıñ ikençe iseme Färidä - tiñdäşsez, qıymmätle ênce börtege digänne añlata.
Ul 1889nçı yılnı Çistay şähärendä yaxşı tormışlı, möselman dine, şäriğat’ qanunnarın bik tä xörmät itep yäşägän Mortaza Wahapov ğailäsendä tua. Başlanğıç belemne abıstayğa yörep ala, ämma bu belem genä anı qanäğat’ländermi. Ätiseneñ dä berdänber qızına dönyawi belem biräse kilä, tik yaman süzlär çığudan qurqa. Nihayat’, ber cayı çığa. Kürşedä genä yäşägän, Rusya külämendä mäşhür işan Möxämmäd-Zakir Qamalovnıñ ulı İbrahim üz señellärenä öylärendä däreslär birä başlıy. Fatıyma da alarğa quşıla. İbrahim Qamalovnıñ yuğarı belemne şärıq dönyasınıñ iñ mäşhür uqu yortlarınnan sanalğan Äl-Äzhär (Qahirä) universitetında alğanı, Çistayda ğaräp, farsı, törek, tatar, urıs häm başqa tellärdäge bay kitapxanäse bulğanlığı mäğ’lüm. Färidäneñ ätise Mortaza ağaynıñ üz öyendä dä kitaplarnı äledän-äle Qazannan da, İstanbuldan da aldırıp torğanlığı bilgele.
Üsä töşkäç Fatıyma-Färidäneñ İstanbul şähärenä baruın da şul uq rus gazetları yaza. Dön’yanıñ ataqlı şähäre İstanbulda buluı anıñ tormışına köçle täêsir yasıy. Ul şähärneñ bay kitapxanäsenä yörep belemen tiränäytä, Törkiyäneñ xatın-qızlar xäräkäte citäkçeläre belän oçraşa, üz ilenä qaytqaç, xatın-qızlarnı millätne aldınğı itär öçen köräşkä kütärergä xıyallana. Qaytu belän ul öyendä qızlar uqıta başlıy.
İldä barğan waqıyğalar êçendä qaynağan zatlı zıyalılar Xösäyen Yamaşev, Ğayaz İsxaqıy, Foat Tuqtarovlar da bu yortqa yış kilep yörilär. Çistaydağı tuğannarına qunaqqa kilgäç, Fatix Ämirxan da monda kermi kitmi.
1907nçe yılnı Mortaza ağay ğailäse xäzerge Yutazı rayonınıñ Käräkäşle awılına küçep kilä. Käräkäşlegä kilgäç, ğayät’ qıyınlıqlar belän bulsa da, Fatıyma qızlar mäktäben aça.
1908nçe yılda Fatıyma Törkiyädä uqıp qaytqan, çığışı belän şuşı Käräkäşleneke bulğan Wäğıyz’ Näürüzovqa kiyäwgä çığa. Alar Tomsk şähärenä küçep kitälär. Tomskida Fatıyma tatar qızları öçen mäktäp açarğa uylıy. Şuña kürä ul uqıtuçılıqqa imtixan birä häm bu adımı aña mäktäpne qazna xisabına, räsmi töstä açarğa mömkinlek tudıra. Şunıñ belän bergä, 1912nçe yılnıñ fevralendä alar “Sibiriyä” gazetı çığara başlıylar. Gazet çığımnarı öçen Mortaza qartnıñ Çistaydağı tegermänen satuın äytep kitü dä urınlı bulır, Fatıyma-Färidä 1905nçe yıllardağı tatar gazetları tradiŝiyäsen däwam itep, ”Sibiriyä”dä “Xatın-qızlar dönyası” digän bülek oyıştıra. Anıñ 15-16 yäş’lärendä ük “Älğasrel-cädit” jurnalında mäqalälär yazıp bastıru êşe bu gazetta da kiñ qolaç ala. Publiŝistik mäqaläläre belän ul tatar xatın-qızların ruxi bäysezlekkä, iskelekkä qarşı aktiv köräşkä çaqıra. Gazet bitlärendä awıl qızların baqçaçılıq, umartaçılıq hönärenä öyrätergä, zemstvo tarafınnan açılğan awıl könküreş mäktäplärenä tartırğa kiñäşlär birelä. Fatıyma-Färidä ir häm qız balalarnı bergä uqıtu alımın yaqlıy.
Näürüzovlar Ufağa küçep kilgäç,”Tormış” isemle gazet çığara başlıylar. Ufada da Fatıyma şul uq wazifalarnı başqara.Ğayaz İsqaqıy aña bağışlap “Möğallimä” povestın yazğan, Ğalimcan İbrahimovnıñ “Bezneñ könnär” romanında isä Gäwhär xanım Fatıyma-Färidäneñ prototibı bula.
Ni qızğanıç, Fatıyma şäxsi tormışında bäxetle bula almağan ikän. 1913nçe yılnıñ axırlarında ul, qatı awıru xälendä, ulın iyärtep Käräkäşlegä ätise yortına qayta. Däwalanıp ta qarıy, ämma faydası bulmıy. 1914nçe yılnıñ 14nçe fevralendä ul, barı 25 yäşendä, fani dön’ya belän bäxilläşä. Tatar xalqı bu yuğaltunı awır kiçerä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Biktimirova T.,”Tatar mäğarifeneñ güzäl êncese-Fatıyma-Färidä Wahapova-Näürüzova”.Tatar-inform mäğ’lümat agentlığı.
https://tatar-inform.tatar>2016/06/13
