Morad Rämzi
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 39/19
Kürenekle mäğrifätçe häm din ähele, tatar tarixın yazğan böyek şäxes Morad Rämzi turında qısqaça küzätü
Barı tik sonğı yıllarda ğına tatar tarixın yazğan böyek şäxes häm din ğalime Morad Rämzineñ iseme kiñ cämäğat’çelekkä bilgele buldı. Ozaq waqıt êçendä anıñ iseme tatar tarixınnan sızıp taşlanılğan xäldä ide, bu isä anıñ bay icadi häm fänni mirasınıñ onıtıluına kiterde.Ä bit bu keşe tatar tarixi häm dini ğıylemeneñ üseşenä zur öleş kertkän.
“Möxämmäd Morad Rämzi - ataqlı din ğalimebez. Qızğanıç, Rusiyädä anı az belälär, gärçä ul zamanında Märcäni mäçete qarşındağı mädräsädä belem alğan bulsada da. Morad Rämzi Mäkkädä şäyix bulğan keşe, şuña da ğaräplär anı belälär häm bik tä xörmät itälä. Älege şäxesneñ fänni xezmätlärendä min küp soraularğa cawaplar taptım. Mäsälän, ul ike ğasır êlek xezmätendä tatar imamnarınıñ härwaqıt sönnilär, mäsläktä mäturidilar häm ğamäl qıluda xänäfilär buluları, aralarında yañalıq kertüçeläre bulmawı turında yazıp qaldırğan. Hiçşiksez, Morad Rämzi Şihabetdin Märcäni, Riza Fäxretdinov kebek oluğ şäxeslärebez belän ber rättän torırğa layıqlı häm anıñ mirasın äle öyränäsebez bar,” - dip añlata Tatarstan möftiye Qamil Sämiğullin.
Üz ğomere däwamında Morad Rämzi 15tän artıq fänni xezmät, şulay uq bik küp sanda mäqalälär häm şiğri äsärlär yazıp näşer itä. Şulay da
aña iñ olı xörmätne häm dannı 1908nçe yılda yazğan ike tomlıq tarixi xezmäte – “Qazan, Bolğarnıñ ütkän waqıyğaları häm tatar patşaları turında mäğlümatlar cıyılması” kiterä. Bu kitap patşa ŝenzurası tarafınnan tıyıla.
Ataqlı mäğ’rifätçe häm İslam ğalime Moradulla Batırşa ulı Rämzi 1854nçe yılnın 10 oktyabrendä Ufa gubernası Minzälä öyäzeneñ (xäzerge Tatarstannıñ Sarman rayonı) Älmätmulla awılında dönyağa kilä. Ätise yağınnan näsele Bikçura xanğa, änise yağınnan Rizaêtdin Fäxretdinğa barıp totaşa.Ğailädäge dürt balanıñ berse bulğan Morad Rämzi başlanğıç belemne tuğan awılınıñ mädräsäsendä ala.Anıñ möğallime änise yağınnan ağası şäyex Xäsän äd-Din bula, ul isä ataqlı din êşleklese İsmäğıyl’ äl-Qaşqarıyda uqığan. Malay ğıylem aluğa säläte belän ayırılıp tora. Anıñ ağası,tuğanına birä alğan qadär belemne birgänen toyıp, anıñ ata-anasına malaynı Qazan, Şihabetdin Märcäni mädräsäsenä cibärergä täqdim itä. Şul räweşle, 1869nçı yılnı 15yäş’lek Morad Qazanğa kilep êlägä.Läkin monda ul ozaq tormıy häm ul ber yıl yarımnan soñ Troiŝkka küçep kitä. Troiŝki mädräsäsendä ul ber yıl yarım waqıt êçendä dini fännärne öyränä,läkin tağın da töpleräk belem alu teläge anı Boxarağa kitärgä êtärä.
1875nçe yılda Morad Rämzi Taşkentqa qayta häm Törkiyä,Misır häm Ğäräpstanğa säyäxät yasarğa qarar qıla. Watandaşlarınnan torğan törkem belän ul Hindstanğa yünälä. Anda xacilar öç ay toralar, annarı 1876nçı yıl başında paroxod belän Ciddägä barıp citälär. Mäkkädä bulıp häm xac qılıp, Morad Rämzi Mädinädä torıp qala häm anda dürt yıl yäşi. Waqıtın ul buşqa ütkärmi: ğaräp tele buyınça belemnären arttıra, xädis, täfsir, fiqıx öyränä, Qor’änne yatlap çığa, yağ’ni xafız bula.
Ğaräpstanda ul bik ataqlı keşegä äylänä, anıñ isemen yış qına dälil itep kiterälär, ä kitapların yattan öyränälär. Morad Rämzi bik küp kitaplarnı tärcemä itä, şul isäptän, tatarçağa da, ğaräpçägä dä häm farsıçağa da. Sufıyçılıq turında farsıçadan ğaräpçägä kitaplar näşer itä.
Mäğ’lümatlarğa kürä, Morad Rämzi 1896, 1902, 1904, 1907, 1914nçe yıllarda tuğan awılına qaytqanı bilgele. Beraz waqıt Samar gubernası Bögelmä öyäze (xäzerge waqıtta Baulı rayonı) Bäyräkä awılında yäşi. Rusiyägä qaytuının töp maqsatı - Peterburg arxivlarınnan tatarlar tarixı turında mäğ’lümat cıyu bula. Urta Aziya mädräsälärendä tuplanğan qul’yazma mirasnı da öyränä.
1908nçe yılda Rusiyäneñ patşa xökümätenä qarşı êşçänlektä ğayeplänep, aña qarata mäxkämä êşe quzğatalar. 1911nçe yılda Morad Rämzi Törkiyä watandaşlığın ala. 1914nçe yılda Berençe Bötendönya suğışı başlanğaç, Törkiyä watandaşı bularaq, qaçıp yäşärgä mäsbür bula. Urta Aziya häm İran arqılı Törkiyägä qaytırğa cıyınğanda qulğa alına häm Sebergä sörgengä sörergä xökem itelä. Aqçurinnar näselennän bulğan Rusiyä êçke êşlär ministrına kerep ütengäç, ”poliŝiyä küzätüe astında” qaldıralar.
Oktyabr’ inqıylabınnan soñ Morad Rämzi Urta Aziya arqılı Könçığış Törkestanğa kitä. Qıtaynıñ Sincan-Uyğır avtonom töbäge Çöçäk (Çügüçäk) qalasında uyğır, tatar balaların uqıta. Ä inde 1934nçe yılında ul Qıtayda wafat bula.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)https://www.azatlıq.org>...
“Morad Rämzi-tatar tarixın yazğan böyek şäxes”-Azatlıq Radiosı.
2)tatar-congress.org>yanalyklar>ky…
“Kürenekle din ähele,berençe tatar tarixçısı Morad Rämzi…”
3)dumrt.ru>Yñalıqlar
“Tatarstan möftiye “Morad Rämzi:yazmışı häm mirası” kürgäzmäse.
4)https://www.azatliq.org>...
Beleşmä:Morad Rämzi-Azatlıq Radiyosı.
