Ğabdulla Tuqay icatında törek motivları

   Bügenge yazmabıznı, filologiyä fännäre doktorı, professor Rezeda Ganiyeva xezmätenä nigezlänäräk äzerlädek.

   Tatar xalqınıñ yıraq ğasırlarğa barıp totaşqan süz sänğate-bik tä bay, qatlawlı häm qarşılıqlı küreneş. Ul üzeneñ tarixi barışında törle ŝivilizaŝiyälär, mädäniyätlär, dinnär belän mönäsäbätkä kergän, alardan törledän-törle ideologik, fälsäfi-êstetik, êtik qaraşlarnı, ädäbi tradiŝiyälärne üzläştergän.Tatar xalqınıñ ictimağıy-ruxi yäşäyeşen gäwdäländerüne maqsat itep quyğan bu 20nçe ğasır başı Yañarış xäräkäteneñ nigez taşların saluğa Ğayaz İsxaqıy, Fatix Ämirxan, Ğalimcan İbrahimov, Şärif Qamal, Mäcit Ğafuri, Därdmänd, Säğıyt Rämiyev, Ğaliäskär Qamal häm başqa bik küplär belän bergä tatar şiğ’riyäteneñ dahiye Ğabdulla Tuqay da üzennän zur öleş kertä.

   Ğabdulla Tuqay-tatar xalqınıñ ğorurlığı, wöcdanı, ictimağıy ğadellek idealların cırlawçı. Ul xalıqçan häm milli şağıyr’. Ädäbiyatçılarnıñ barısı da diyärlek Tuqaynıñ talantlı şağıyr’ bulıp ädäbiyat mäydanına kilüendä törek ädäbiyatınıñ da yoğıntısı köçle buluın bilgeläp ütä. Äle Cayıq qalasında Motıyğulla xäzrät mädräsäsendä uqığan yıllarda ul ğaräp, farsı, törek tellären öyränä häm bu uqu yortına kilgän törek gazetları häm jurnalları belän daimi räweştä tanışıp baruı xaqında bez uzğan säxifäbezdä bilgeläp ütkän idek.

     Tuqaynıñ 1905-1906nçı yıllarda yazılğan mädxiyä, ğazäl, qasıydäläreneñ yartısı diyärlek törek avtorlarına täk’lidlär, näzıyrälär bulıp tora. Şağıyr’neñ prozası häm publiŝistikası da Ğosmanlı telenä bik yaqın. Şuña kürä dä bu çornı tatar, törek häm rus ğalimnäre mistik äsärlärgä iyärep icat itü çorı dip atıylar.

   Bilgele, Tuqay törek sufıyçılıq ädäbiyatınıñ kürenekle wäkilläre Möxämmäd Çäläbi, Äxmät Bican häm başqa avtorlarnıñ äsärlärenä icadi yaqın kilä, alarnı yaña zaman öçen xas mäğ’rifätçelek idealların raslawğa yünältä, möselman ömmäteneñ dä, üz milläteneñ dä täräqqıyäten qaynar yaqlıy. Mäsälän,1906nçı yılda yazılğan “Alla ğıyşqına” şiğırendäge sufıyçılıq  täğ’limatı häm ädäbiyatı öçen xas Allağa ğıyşıq totu motivı millät töşençäse belän tığız mönäsäbätkä kertelä; Allahnıñ Berlegen, barlığın xis-toyğı, qaleb-küñel, yöräk belän tanu fälsäfäse torğınlıq kiçergän tatar tormışın Aqıl kul’tı yärdämendä üzgärtep qoru kiräklegen yaqlawğa yünältelä. Lirik geroynıñ üz milläten şöhrätle millätlär arasında küräse, aña mädxiyä uqıysı kilä. Millätne alğarışqa iltü teläge anda şul qadär köçle ki, anıñ öçen millät faydasına bil buıp tırışu, aña xezmät itü Allahı Täğaläne yaratuğa häm anıñ räsüle Möxämmäd Päyğambär sönnätlären ütäwgä tiñ. Qısqası, şiğır’ tulısınça Qor’än belän bik tä awazdaş bulğan, aqıl kul’tın östen kürgän törki qawemnär öçen xas bulğan sufiçılıq ruxında icat itelgän.

   Tuqaynıñ 1906nçı yılda yazılğan “Ğıyşıq bu, ya” ğazäle dä törek sufiçılıq ädäbiyatınıñ ikençe ber qanatı - panteistik qaraşlar yoğıntısın tatığan.

   Şunısı da iğ’tibarğa layıq: Ğabdulla Tuqay, törek şağıyre Ğabdulla Cäüdätneñ “Ber qıytğa” isemle şiğırendäge “mökäwkäb”täy  -  yoldızday nur çäçü motivına tayanıp, tirän lirizm häm psixologizm belän suğarılğan “Küñel yoldızı” isemle näzıyräsen yazğan.Törek şağıyreneñ cemeldäp torğan yoldızğa äylängän, qabul itelmägän mäxäbbäte, anıñ härdaim sıqranuçı, sızlanuçı lirik geroyın Tuqay da qabul itä, ämma ul anı ictimağıy, milli motivlar, ör-yaña êstetik qaraşlar belän bayıta. Ul şäxes azatlığın buuçı yawız cämğıyät’ belän dä, icatına kizänüçe mälğun’ qara köçlär belän dä konfliktqa kerä, izüçe dön’yadan qurıqmıy, “yılar cirdä kölä”; ğomere qarañğı tön bulsa da, anıñ yoldızlı bulaçağına ömeten özmi, böten täne, ruxı belän adaşqan cir keşelärenä yärdäm qulı suzarğa tırışa.

  Näticä yasap, qabatlap, şunı äytergä mömkin: Ğabdulla Tuqaynıñ dä, törek şağıyre Ğabdulla Cäwdätneñ dä töp iğ’tibarı yäşäw fälsäfäse mäs’älälären çağıldıruğa yünältelgän.

Çığanaqlar:

1)Ganiyeva R.,”Ğabdulla Tuqay icatında törek motivları”, “Qazan utları”, N4, 2014.

adiplar.belem.ru>motivlar

Yazmanı äzerläwçe: Kadriye MEYVACI.