Möhacirlek strategiyäse - 2

Monnan aldağı yazmada Törkiyäneñ tarixı buyınça migrantlar qabul itüçe häm birüçe däwlät buluın, Anadolunıñ küçeş geografiyäse ikänen häm bügen dä ilebezneñ bik citdi migraśiyä dulqınnarı belän oçraşuın söylädek. Küp waqıt çit illärdäge watandaşlarıbız häm qardäş xalıqlarnıñ yäşägän cirlären taşlap kitärgä mäcbür itelüe häm qayber imperialist däwlätlärneñ alarnı üz maqsatları öçen qullanırğa mataşuların äytep uzdıq. Şulay uq, ictimağıy oyılşmalarnıñ Törkiyägä küçenülärgä bik caylı ğına yärdäm itüen dä belderdek.   

Bu yulı tözelergä tiyeşle migraśiyä strategiyäsendäge qayber täq’dimnärebezne tağın da kiñäytep söylibez. Älege strategiyäneñ töp öleşlären sanap çığabız.

Yäşägän cirne taşlap kitmäw. Ütkännärdäge tarixi täcribä bezgä keşelärneñ yäşägän cirlären taşlap kitmäwe öçen barlıq şartlarnı sınap qaraw kiräklegen kürsätä. Çönki taşlanğan ul cirlärdä keşelärebezneñ dä, Törkiyäneñ dä täêsire kimi. Kitkän här keşe sayın anda qalğannar köçsezlänä. Bu wäzğıyät’ne Balkannarda tağın da äybäträk küräbez. Äye, bik awır ide, mömkin tügel şikelle ide, ämma keşelärebezne andağı cirlärendä tota alsaq, bügen Balkannarnıñ yöze bötenläy başqa bulır ide. Bälki dä bu säbäple Balkannarda qayber din ähelläre migraśyäneñ xäräm buluı turında fätwa çığarğandır.

Urınında köçäytü.  Törkiyäneñ prioritetı - köçle tarixi häm mädäni mönäsäbätläre bulğan cirlärdäge keşelären, niqadär qıymmätkä töşsä dä, urınında qaldıru, annan qaytaru tügel. Şuña kürä Törkiyäneñ oyışmaları, bu regionnar belän bäyle ictimağıy qorılışlar monda qalğan keşelärne urınnarında köçäytü öçen strategiyä tözergä, êşçänlek alıp barırğa, tırışlıqlar quyarğa tiyeş.  Cirlektäge iq’tisad, mädäniyät, säyäsät, sport tarmaqlarına öleş kertüğä, qatnaşuğa êtärgeç yasaw kiräk. Bu älege keşelärneñ üzlärenä dä, torğan cirlärenä dä, Törkiyägä dä fayda ğına. Könbatışta yäşäwçe keşelärebezne anda köçäytäçäk iñ ähämiyätle adım - yäşägän ilendä watandaşlıq aluı. Ämma küplär bu adımnan tartına yäisä bik soñ bara. Ber Awrupa ilenä säfäremdä şunda yäşäwçe äñgämädäşem mine bik täêsirländerde. Êlekkege xökümät raise Näcmetdin Ärbakan 1980nçe yıllarda alarğa watandaşlıq alırğa kiñäş itkän. Äñgämädäşem monıñ niqadär döres buluın küp yıllar ütkäç añlawın belderde. “Ämma ul könne möxtäräm Ärbakan äfände, äyterseñ, bezgä dinebezne üzgärtergä quşqan şikelle küñelebez töşte,”-dide ul.

 Mönäsäbäte bulğan däwlätlär belän tığız xezmättäşlek itü. Êlek Balkan däwlätläre belän, xäzer isä Qırım häm uyğır mäs’äläse säbäple keşelärebezneñ yäşägän illäre belän qıyınlıqlar tuuı tabiğıy. Çönki qardäşlärebez anda intekkändä, naçar möğamälä kürgändä, berni bulmağanğa sabışa almıybız. Monı äytmiçä dä qala almıybız. Şul uq waqıtta, älege däwlätlär belän mönäsäbätlärebez tağın da naçaraysa yäisä özelsä, iñ küp zarar andağı qardäşlärebezgä kiläçäk. Bäyläneşlärneñ naçarayuı bälki dä xalıqlarıbız arqılı imperialist maqsatların tormışqa alşırırğa teläwçe illärgä uñay bulır. Ämma Törkiyä monnan berni otmas. Şul säbäple, qardäş xalıqlar häm Könbatışta yäşäwçe keşelärebez öçen, alarnı urınnarında nığaytu öçen, älege illär belän tığız xezmättäşlek itärgä kiräk.

Marginal’ qorılışlarğa qarşı çara. Watandaşlarıbız yäisä qardäşlärebez yäşäwçe illärdäge qayber wäqalätlelär, bigräk tä, säyäsätçelär, andağı keşelärebezneñ ber öleşeneñ marginal’, êkstremist qorılışlarnıñ täêsirendä buluında, terrorçılıq çaralarında qatnaşuında ğayepli. Bu farazlarnıñ döres bulmaw ixtimalı bar. Älege däwlätlär üz strategiyälären yaqlap bu ğayepläwlärne qardäşlärebezneñ öslärenä atarğa mömkin. Läkin keşelärneñ awırlıqlar belän oçraşqanda başqalarnıñ täêsire astına kerüe härwaqıt bula torğan närsä. Şul säbäple bu tördäge yanawlarğa qarşı däwlät oyışmalarıbız häm ictimağıy oyışmalarıbız kiräkle êşçänlek alıp bara.

Sonğı çara bularaq Törkiyä. Qarşığa çıqqan här problemada tizräk Törkiyägä küçenü uyğa kilgän berençe närsä tügel, iñ soñğı çara bulırğa tiyeş. Anı qullanğançı moña qadär äytelgän häm äytelmägän böten yullarnı sınarğa kiräk. Bu wäzğıyät’, tabiğıy ki, bik strategik, qatlawlı säyäsät häm tığız êşçänlek sorıy. Yäşägän urınnarnı taşlap kitüneñ individual’ häm sośial’ çığımnarın uylasañ, küp waqıt keşelärebezne urınında totunıñ ber yulın tabu kiräk bulırğa mömkin. Sonğı ike yazmamda ilebezdä tağın da daimi kürenüçe migraśiyä turında söylädem. Oxşaş strategiyäneñ, ber yaqtan, Süriyä, İran, Ğıyraq, Misır, Liviyä, Äfğanstan çığışlı häm waqıtlıça kürenüçe yäisä Törkiyäne tranzit bularaq qullanuçı migraśiyä öçen dä turı kilüen äytergä bula. Läkin ike wäzğıyät’tä dä, ägär tormışqa qurqınıç yanasa, Törkiyä berqayçan da Könbatış yäisä Awrupa däwläte şikelle êş yörtmäs. Üzenä sıyınuçılarnı ülem tırnağına atmas. Könbatış häm anıñ mädäniyätennän ayırmalı bularaq, Törkiyä tarixı buyınça üzenä sıyınğan çarasızlar öçen keşelekneñ sonğı qapqası, vöcdannıñ tawışı, qotılunıñ sinonimı buldı.

Kudrät Bülbül

Änkara Yıldırım Bäyazit universitetı dekanı, professor