Tuqay şiğ’riyäte - Törkiyädä
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 09/19
”Bezneñ miras” jurnalı xäbärçese häm Ğalimcan İbrahimov isemendäge Tel, ädäbiyät häm sänğat’ institutı fänni xezmätkäre Aliyä Möbaräkşinanıñ ”Tuqay şiğ’riyäte - Törkiyädä" yazması
Milli ädäbiyatıbıznıñ “zur fäxerle,çın brilliant qaş”ı – böyek şağıyrebez Ğabdulla Tuqay törek ädäbiyatınıñ ğosmanlı däwere äsärläre,ayıruça,Möxämmäd Çäläbineñ “Möxämmädiyä” kitabı belän ilhamlanıp icat mäydanına kilde.Şuña kürä dä Camal Wälidi,Ğalimcan İbrahimov,Ğabdraxman Säğ’di,Fuad Köprelezadä kebek kürenekle ädäbiyat belgeçläre anıñ başlanğıç icat çorın “Möxämmädiyä” däwere dip atıylar.Monıñ şulay ikänlege 20nçe ğasır däwamında rus,tatar,törek,äzerbaycan,qazax h.b. millät ğalimnäre tarafınnan qat-qat assızıqlana.Äle Motıyğulla xäzrät mädräsäsendä uqığan yıllarda uq,ul törek diwan ädäbiyatı häm auropalaşuğa yöz totqan Yaña zaman franŝuz mädäniyäte häm ädäbiyatı tradiŝiyälären üzläştergän törek Tänzimat çorı äsärläre belän qızıqsına. Ğabdraxman Käram süzlärenä qarağanda,”Xätta berwaqıtlarnı ul,Törkiyägä kitep,İstanbul darelfönüneneñ ädäbiyat şöğ’bäsendä uquın däwam itmäk fikerenä dä töşken ide.Läkin,ber’yaqtan awıruı,ikençe yaqtan matdi ixtıyac anı küp ömidlärennän mäxrim itte” diyelä. Säğıyr’ Rämiyev yanına Ästerxanğa qunaqqa barğaç ta,Törkiyägä baru xıyalı qabat qalqıp çığa.Qızğanıçki,möstäqıyl’ däwlät bulıp yäşägän törek cirenä awıru Tuqayğa ayaq basarğa nasıyp bulmıy.
Tuqay iseme,şäxese,şiğriyäte turında mäğ’lümatlar Törkiyägä barı anıñ wafatınnan soñ ğına barıp ireşä.Ğosmanlı waqıtlı matbuğatı bitlärendä şağıyr’neñ üleme turında qayğı urtaqlaşu,täğ’ziyälär,tormış häm icat yulı turında mäqalälär dön’ya kürä.Soñraq,Törkiyä Däwläte oyışqaç ta,äle bezdä-Tatarstanda-Törkiyä belän ädäbi-mädäni bağlanışlarnı öyrätü tıyılğan yıllarda da,törek ğalimnäreneñ tatar şağıyre icatı turında fänni-tänqıydi mäqaläläre gazeta-jurnallarda,ädäbi cıyıntıqlarda basılıp kilä. 1960nçı yıllarda Törkiyädä “Tuqay”mädäni cämğıyäte oyıştırıla.1965-1968nçe yllarda 10-12 bitlek “Tuqay bülletene”neñ 24nçe sanı dön’ya kürä.
Soñğı ike yıl êçendä Törkiyä arxiv-kitapxanälärendä Tuqay icatına bäyle materiallar,az-azlap bulsa da,Qazanğa qayta häm fänni yaqtan öyränelä başlanıla.Törkiyädä näşer itelgän,tatar şağıyre icatına zur mäydan birgän “Qazan” jurnalınıñ Tatarstan Milli kitapxanäsendä qayber sannarı saqlanu şul xaqta söyli.Andağı Tuqayğa bäyle qayber materiallar,tatarçağa tärcemä itelep,Zöfär Möxämmätşinnıñ “İl yoldızı”(2006) xezmätendä dä urın ala.Ğomumän alğanda,tarixı ber ğasırlıq bulğan Tuqay turında fändä şağıyr’ icatın törek ädäbiyatı belän bağlanışlar yassılığında öyränü tuqtalıp tormıy.Posttotalitar däwer-sovet ädäbiyatı belemendä törek-tatar mädäni häm ädäbi bäyläneşläre küzlegennän Ğ.Xalit,İ.Nurullin,R.Näfıyqov,R.Ğaniyeva,R.Başkurov xezmätläre yazıla. 21nçe ğasır başında-Tatarstan häm Törkiyä arasındağı säyäsi,iq’tisadi,mädäni,ädäbi mönäsäbätlär tağı da nığıy töşkäç,Tuqay icatın törek ädäbiyatı belän bäyläp,kiñräk häm tulıraq öyränü mömkinlege tua.”Şähsän üzemneñ dä “Ğabdulla Tuqay icatında törek tekstı” digän temağa kandidatlıq dissertaŝiyäsen yazarğa alınuım şul xaqta söyläsä kiräk”,dip yaza üzeneñ yazmasında Aliyä Möbaräkşina.
Tatarstan Däwläte Fännär Akademiyäseneñ Ğ.İbrahimov isemendäge Tel,ädäbiyat häm sänğat’ institutınıñ aspirantı bularaq,TR Mädäniyät ministrlığı tarafınnan ütkärelğän konkursta,”Tuqay häm Törkiyä” dip isemlängän proyekt belän qatnaşıp,ciñü yaulawım da şul ünäleştä uñışlı adım buldı, di Aliyä Möbaräkşina.
Soñğı yıllarda Törkiyädä söyekle şağıyrebez Ğabdulla Tuqay icatına iğ’tibar zur:anıñ äsärlären tärcemädä uqıylar,törek ädäbiyatı belän çağıştırıp öyränälär,dissertaŝiyälär yazalar,törki xalıqlarnıñ urtaq şağıyre dip uquçığa täq’dim itälär.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Tuqay şiğ’riyäte-Törkiyädä-Jurnal “Bezneñ miras”.13.02.2015.
beznenmiras.ru>tukajj-shigriyate-torkiy…
