Äxmädhadi Maqsudi

Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 44

1204808
Äxmädhadi Maqsudi

Tatar häm törek milläteneñ ğorurı bulğan kürenekle şäxes – Äxmädhadi Maqsudi turında qısqaça küzätü

“Uqımağan millät bayıy almıy.Yuqsa,bez här millätkä uqığan wä bayığan millätlärneñ xezmätçeläre genä bulıp qalaçaqbız.”

                                                                       Äxmäthadi Maqsudi.        

“İsännärneñ-qaderen,ülgännärneñ qaberen bel”, di tatarlar. Xalqıbızğa bik tä yaqın ike şäxesneñ ziratta yänäşä yatuwı oçraqlı tügel, möğayen. İkese dä üz xalqıbıznıñ böyek ulları. Milläte, anın yaqtı kiläçäge öçen yanıp-köyep yörgän ike zat: Ğabdulla Tuqay häm Äxmäthadi Maqsudi. Ni qızğanıç, Oktyabr’ inqıylabı älege şäxeslärneñ milläte öçen qılğan barlıq ğamällären, xezmätlären onıttırırğa tırıştı. Läkin tatar xalqı ğıylemgä, mäğ’rifätlekkä omtıluçı xalıq. Ul üzeneñ zıyalıların onıtmıy, dip yaza üzeneñ “Mäğ’rifät yoldızı” isemle xezmätendä Gölşan Mirdiyanova “Möxämmädiyä” mädräsäseneñ möğallimäse.

  2018nçe yılda tatar cämäğatçelege Äxmäthadi Maqsudinıñ tuuına 150 yıl tulunı bilgeläp ütä. Bu-ğalimneñ tatar xalqı öçen êşlägän barlıq izge ğamällären dä iskä alu öçen yaxşı forsat.

  16nçı ğasırda yäşägän tatar morzası Söyendek näselennän çıqqan bu böyek zat 1868nçe yılnıñ 28nçe sentyabrendä xäzerge Tatarstannıñ Biyektaw rayonına kerä torğan Taşsu awılında dön’yağa kilä. Ä Ä.Maqsudi başlanğıç belemne ätisennän häm babası Ğaynetdinnän ala.

1881nçe yılda ul Qazanğa kilä häm Kül buyı mädräsäsenä uqırğa urnaşa.Ziräk yeget anı uñışlı tämamlağannan soñ, 1892-1893nçe yıllarda şul uq mädräsädä möğallimlek itä. Bulaçaq ğalim bu waqıtta Qırımda näşer itelgän “Tärceman” gäzite häm Törkiyädän kilgän waqıtlı matbuğat, kitapları belän tanışıp bara, xosusıy(üzenä genä kilgän) uqıtuçıdan urıs telen öyränä, bik küp närsälär belän qızıqsına. 1893nçe yılda ul Törkiyägä kitä,anda cäditçä (yañaça) belem birä torğan mäktäplärdäge uqu-uqıtu täcribäsen öyränä, Äxmät Midxät (1844-1912), Äxmät Däwlät (1822-1895) kebek mäşhür törek ädip-mäğ’rifätçeläre belän aralaşa, annan qaytışlıy kürenekle pedagog Gasprinski İsmäğıyl’ Mostafa ulı (1851-1914) sorawı buyınça Baqçasaray şähärendä tuqtalıp, ul mödirlek itkän “Zıncırlı” mädräsäsendä şäkertlärgä ğaräp ädäbiyatı häm mantıyq (logika) fännärennän däres birä. Biredä ul İ.Gaspralı belän yaqınnanraq tanışa, anıñ yañaça dip sanalğan (cäditçä) uqıtu metodların häm alımnarın öyränä.

   Mädräsälärdä yañaça uqu-uqıtu, tärbiyä tärtiplären kertü, Awrupa, rus yuğarı uqu yortları däräcäsendä belem birü kiräklegen, ä moñä ireşü barı tik yaxşı häm zaman taläplärenä turı kilä torğan däresleklär yazu häm bastıru belän genä mömkin bulaçağın añlağan möğallim üze dä utızdan artıq isemdä dini häm fänni däresleklär, metodik qullanmalar yaza häm alarnıñ härberse küp tapqırlar basılıp çığa. Soñraq kürenekle tel-ädäbiyat ğalime Camal Wälidi (1887-1932) anıñ “Törki sarıfı”(Morfologiya), ”Törki näxüwe” (Sintaksis), ”Şifahiyä” (“Ğaräp telen öyränü buyınça yöz däres”) kebek xezmätlärenä yuğarı bäyä birep: ”Bu kitaplar tuğan telebezne öyränü ölkäsendä çın mäğ’näsendä fänni xezmätlär buldı”, - dip yaza. Anıñ  “Möğallim äwwäl” (“Törki tel älifbası”) häm “Ğıybadäte islamiyä” däreslekläre böten ber tarixıy çornı alıp toralar, alar xätta ğaräp telenä tärcemä itelep, Misır mäktäplärendä däreslek bularaq ta kertelgännär.

  1893nçe yılda Törkiyägä kitkän Ä.Maqsudi, andağı mäktäp-mädräsälärdäge yañaça uqıtu sisteması belän tanışıp, nıqlap törek telen öyränergä bula. Tatarça cäridä (xäzergeçä tel belän äytkändä gazet, gazeta) çığaru uyı belän yanıp yörgän yäş möğallim İstanbulda gazetaçılıq serlärenä dä töşenergä tırışa. Monda ul törek yazuçısı Äxmät Midxät belän tanışıp, ”İq’dam” cäridäse möxärrire belän dä duslaşa, xätta beraz waqıt älege gazetta êşläp tä ala.

  Küpsanlı däresleklär avtorı, ”Yoldız” gazetı möxärrire bulu östenä, üz zamanınıñ tanılğan cämäğat’ êleklese dä bulğan Ä.Maqsudi 1941nçe yılnın 28nçe iyünendä wafat bula. Qabere Yaña Bistä ziratında, Tuqay qabere belän yänäşä.

    Şulay itep, Ä.Maqsudi yäşägän çor belän bezneñ çor arasında küp kenä yıllar yatsa da, anıñ xezmätläre haman aktual’ bulıp qala birä, alar äle dä xalqıbız tarafınnan yaratılıp faydalanıla torğan kitaplar bulıp xezmät itä.

Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı

Çığanaqlar:

  1. G.Mirdiyanova.”Möxämmädiyä” mädräsäseneñ ğaräp tele möğallime.”Mäğ’rifät yoldızı”.Qazan.10.06.2013.

Dumrt.ru>Mäqalälär>Cämğıyät’

  1. Ä.Maqsudi.-Nur sayıtı.-Qorban çalu.

https://nur.tatar>d3-99-d1-85-d0-bc-d3-...

 

 
 
 
 
 


Bäyläneşle xäbärlär