Üzbäkstanğa säyäxät

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Törek xezmättäşlege häm koordinaṡiya agentlığı TİKA yärdämendä, Änkara Töşençä häm tikşerenü üzäge belän Sabaxattin Zaim Universitetı häm Üzbäkstan Milli Universitetı xezmättäşlegendä oyıştırılğan simpozium uňayınnan uzğan atnada Üzbäkstanğa säfär yasadıq.

Keşe meň yıl êlek ataları yäşägän cirlärgä barğanda yıraq babayları, äbiläre çaqırğan kebek xis itä üzen. Meň yıllıq ayrılu salğan sağış häm qızıqsınu da yuq tügel.

Yulğa çıqqançı töbäk turında beraz mäğlümat alırğa telädem. Läkin Üzbäkstan häm ğomümän Urta Aziya turında törekçä yazılğan ğil’mi êşçänleklär, xatirä däftärläre, yäşeren yazmalar bik çikle. Atalarıbız tuğan yağına tügel dä Meksikağa qarağan tikşerenü ütkärgän kebek buldı. Tabılğan çığanaqlarnıň kübese dä Änkaradağı kitapxanälärdä yuq. Yuğisä ingliz telendä mondıy êşçänleklär şaqtıy.

Törkiyädä häm Üzbäkstanda tarixnı yaxşı belüçelär bügenge törki cömhüriyätlär urın alğan kiň geografiyaneň êlektän Törkistan dip ataluın, Sovyetlar Berlege yawlawınnan soň bu töbäkne bülü öçen alarğa törle isemnär quşuların yış räweştä qabatlıy. Soňınnan Törkistan süze dä bu geografiyada onıtılğan, qızğanıç onıttırılğan. Töreklär bularaq bez törki dönya turında märxüm Turgut Özal belän Sovyetlar Berlege tarqalğannan soň öyrändek. Bu säfär waqıtında ber qunaqnıň xatiräse wazğiyät’neň zurlığın kürsätep tora: “Min Özaldan êlek yaponnar tarafınnan töşerelgän ber Yefäk yulı dokumental’ filmendä qazaqlar, qırğızlar, üzbäklärne tanıtqanda namaz uquçı, täharät aluçı keşelärne kürgäç şaqqattım. Bu cämğiyät’lärne tarixta bulğan, läkin waqıt belän yuqqa çıqqan cämğiyät’lär dip uylıy idem. Haman da yäşilär ikän.”

Hiçşiksez, ütkänne belü, barlıqqa kilgännärne aňlaw bik möhim. Äye, bügenge köndä Könçığış Törkistan dip ataluçı töbäkne dä üz êçenä alğan Törkistan ütkändä bu cämğiyät’lär yäşägän geografiya iseme ide. Bu wazğiyät’ne härwaqıt assızıqlaw bezgä berni birmi. Bu barı tik Sovyetlar Berlegendä genä dä küzätelmäde. Millät-däwlät barışında dönyanıň barlıq illärendä mondıy bülenülär küzätelde. Ber waqıt Ğosmanlı geografiyase bulğan töbäktä bügen 52 däwlätneň urın aluı äytelä. Barlıqqa kilgän distälärçä barıştan soň qayğırır urınğa mönäsäbätlärneň küp yaqlı bularaq niçek üsä alaçağın uylarğa kiräk. Bügenge köndä möhime – inglizlärneň Common Wealth, Franṡiyaneň Franṡuz telendä söyläşüçe illär cämğiyäte yärdämendä başqarırğa tırışqan kebek tarixi berdämleklärne küp yaqlı xezmättäşleklär öçen forsat itep kürergä tırışu.

Taşkentqa irtänge sägät’lärdä kilep töşkäç bezne sağışlı yaňğır häm matur yaz köne qarşı aldı. Meň yıllıq ayrılu häm qawışu arqasında atalarıbıznıň bezne küz yäş’läre belän qarşı aluın uyladım.

Aêroporttan qunaqxanägä barğanda häm bar säfär waqıtında Taşkentta, Semerkantta, Boxarada berençe itep Üzbäkstannıň yäm’-yäşel il buluı iğtibarnı cälep itte. Kiň yullar, biyek ağaçlar, parklar, yaxşı saqlanğan tarixi binalar şunduq küzgä taşlana. Gizgän urınnarda ağaçlardan da biyek binalar kürmädem disäm yalğan bulmas. Taşkent, Semerkant, Boxaranıň tarixi töbäkläre muzeyğa oxşağan. Keşene tınıçsız itüçe bernärsä dä yuq. Monı kürgäç Törkiyädä närsä yuğaltuıňnı yaxşı aňlıysıň. Qayber urınnarda ber-bersenä oxşağan, salqınlıq kilep toruçı, ruxsız Sovyetlar çorınnan qalğan binalar kürsäk tä, ilneň tradiṡion atmosferasın bozuçı bu küreneş yaňa qorılmalar belän üzgärtelä. Yaňa binalar da tarixqa turı kilä. Alarnıň êlekke yäisä yaňa buluı şunduq aňlaşılmıy.

Üzbäkstanda keşegä iň küp mädräsälär täêsir itä. Bu cirlärdä 15nçe ğasırda belem alu, mäğrifät, mädäniyät häm ṡivilizaṡiyağa nindi zur ähämiyätneň birelüen kürgäç ğacäpkä qalasıň. Taşkenttağı 16nçı ğasırdan qalğan Kukeldaş mädräsäsen kürgäç Professor, Doktor Mäxmät Ämin Göktaş bolay dide: “16nçı ğasırda könbatışta mondıy kürkäm, yaxşı cihazlandırılğan häm yaxşı belem birelgän uqu yortı bulmadı.”

Semerkanttağı sixerle Registan mäydanın kürgäç berniçä kön anda torıp, bu iskitkeç manzaranı qarıysı kilä. Mäydan 2001 yılda YUNESKO tarafınnan Bötendönya mädäniyät mirası isemlegenä kertelde. Mäydan çınında Kölliyä, Uluğ Bäy, Şirdor häm Tilkari mädräsälärennän tora. Uluğ Bäy mädräsäse 1420dä Timur İmperatorlığınıň 4nçe Soltanı, astronom Uluğ Bäy tarafınnan tözelä. Uluğ Bäy üze dä matematika häm astronomiya däreslären uqıtqan bu mädräsä ul çornıň iň möhim yuğarı uqu yortlarınnan berse bulıp sanala. Här 3 mädräsäneň dä zurlığı, arxitekturası ul yıllarda belem häm mäğrifätkä kürsätelgän ähämiyät keşegä zur yoğıntı yasıy.

Üzbäkstandağı yözlärçä mädräsädän barı tik Taşkenttağı Kukeldaş häm Boxaradağı Mir Ğaräp mädräsase bügenge köndä belem birä. Törkiyädäge mädräsälärdän berseneň dä belem birüne däwam ittermäwe borçuğa sala. Yuğisä Oksford, Xarvard kebek tarixi universitetlarnıň studentları tarixi binalarında belem ala.

Tradiṡiya, tarix, mädäniyät aň-fikeren yuğaltmas öçen Üzbäkstanda da, Törkiyädä dä mädräsä binaların könbatışta bulğanı kebek yuğarı uqu yortları belän kübräk bäyläw, kim digändä ber öleşen qabat açu aşığıç ixtıyac bulıp tora.

Urta Aziyağa küpme äsär häm ğil’mi açışlar büläk itkän, ul çornıň iň möhim matematiğı häm astronomı Uluğ bäyneň tormışı moňsu räweştä azağına yaqınlaşa. Moňa isä kiläse tapşıruıbızda tuqtalırbız.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı