Musa Bigi
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 17
Törkiyä däwläteneñ fän üseşendä tirän êz qaldırğan tatar zıyalılarınnan, kürenekle tatar din ähele Musa Bigi xaqında qısqaça küzätü
Kürenekle tatar din belgeçe, filosof, publiŝist, 20nçe ğasır başında Rusiyä möselmannarınıñ aldınğı qaraşlı cäditçelek xäräkäte citäkçeläreneñ berse bulğan Musa Yarulla ulı Bigiev 1873nçe yılnıñ 25nçe dekabrendä Penza gubernası Kamenski rayonı Kikino awılında, ätise axun bulıp bilgelänep, ğailäse belän Rostov-Donğa küçenergä cıyınıp yörgän waqıtta dönyağa kilä.
Musa dini häm dönyawi belem ala, Rostov-Donda real’ uqu yortın tämamlap, Baqçasaray, Qazan, Boxara mädräsälärendä, Qahirädäge borınğı “Äl-Äzxär” universitetında uqıy. 1905nçe yılnıñ mayında tuğan yağına qaytqaç “Kamaliya” mädräsäsenä nigez saluçı, Çistay säwdägäre häm işan Qamalovnıñ qızına öylänä. Peterburgka küçkäç, Peterburg imperiya universitetınıñ xoquq fakul’tetına irekle tıñlawçı bulıp yöri, Ğäbderräşit İbrahimovnıñ “Ölfät” gazetında bastırıla, qaraşları belän kadetlar partiyäsenä yaqın bulğan “İttifaq äl’-möslimin” (Möselmannar berlege) firkäsen oyıştıru östendä êşli.
1905nçe yılnıñ 15nçe avgustında Awrupa külämendä iñ zur bulğan Tübän Novgorod yärminkäse ütkärelgän waqıtta berençe möselmannar oyıştıru qorıltayı êşçänlegendä qatnaşa. 1906nçı yılda da ikençe häm öçençe möselmannar qorıltayında aktiv qatnaşuçı bula.
Bigiev üzeneñ dini xezmätlären 1906nçı yılda başlap näşer itä. Ozaq ta ütmi ul dan qazana. 1908nçe yılda üzeneñ dönyadan kitkän abıysı Möxämmäd-Zakirnıñ “İke yılğa arası buyınça säyäxät” kitabın bastırıp çığara.
1909nçı yıl axırında Bigievnıñ Orenburgtağı “Xösäeniyä” mädräsäsendäge qısqa waqıtlı pedagogik xezmäte başlana. Ul möselman xoquqı, ğaräp tele häm ädäbiyäte lekŝiyälären uqıy. Şuşı waqıttan başlap üzeneñ yazmaları astına törekçä “Musa Carulla” dip qul quya. Bigiev Qor’änne tatarçağa tärcemä itü östendä êşli. 1912nçe yılda xezmäten tämamlıy, ämma qayber möselman din başlıqları arasında barlıqqa kilgän bäxäs anı bastıruğa qomaçawlıy.
Fevral’ inqıylabı könnärendä Bigiev Bötenrusya möselman qorıltayında qatnaşa, 1917nçe yılnıñ mayında Mäskäwdä Bötenrusiyä möselman qorıltayı äğ’zası bulıp saylana. 1917nçe yıl axırında Bigiev berençe möselman mäxälläsen citäkli, Petrogradnıñ cämiğ’ mäçetendä imam bulıp bilgelänä. “Äl-minbar” gazetın bastıra. 1923nçe yılda Berlinda dönya kürgän “İslam älifbası” kitabında Bigievnıñ möselman cämğıyätendä üzgäreşlär başqaru turında täq’dimnäre bastırıla. Hindstanda ütäçäk konferenŝiyägä barırga cıyınganda, älege basmadan soñ Musa Bigi Mäskäwdä qulğa alına. Bigiyevneñ qulğa alınuı küplärgä oşamıy. Fin tatarları yärdäm sorap, Sovet Rusyäseneñ dustı bulğan Törkiyä xökümätenä möräcäğat’ itälär. İstanbul häm Änkaranıñ töp gazetları din belgeçen azat itü taläbe belän telegrammalar bastıralar. Bigiev Mäskäwdä ike yıl xakimiyät küzätüe astında yäşäw şartları belän azat itelä.
1926nçı yılnıñ mayında Bigievnı Mäkkädä ütäse kongress êşçänlegendä qatnaşu öçen sovet möselmannarı delegaŝiyäsenä kertälär. Şul uq waqıtta ul xacğa bara.
1929nçı yılda şähär xakimiyäte tarafınnan ber qatlam watandaşlarnı, şul isäptän ruxanilar häm alarnıñ ğailälären azık-tölek satıp alu kartoçkalarınnan mäxrüm itü qararı qabul itelä.
1930nçı yıl axırlarında Bigiev möhacirlekkä, êmigraŝiyägä kitärgä bula. Bu adımı belän ul üz ğomeren genä tügel, ä tuğannarın da qotqarıp qala. Bigiev Rusyädän êmigraŝiyägä kitkän cädiçelärneñ soñğısı bula. Ul ğailäse belän Peterburgtan Mäskäwgä, annan timer yul belän Urta Aziägä, Qıtay Törkestanınnan Äfğanstanğa küçä. Anda pasport yasatıp, Hindstanğa yul tota, annan Misırğa kitä. Misırda Atatörekkä atap yazılğan “Böyek Milli Törkiyä cıyılışına möräcäğat’” dip atalğan êşen yañadan bastıra.
1933nçe yılda Bigiev Berlinda yäşi. Fin tatarları bulışlığı belän berniçä kitap näşer itä. Finlyandiyädäge tatar yäş’lärenä lekŝiyälär uqıy. 1934nçe yılda Finlyandiyäne qaldırıp İran häm Ğiraq (Ğıyraq) buylap, 1938nçe yılda missionerlıq maqsatı belän Yaponiya, Qıtay buylap säyäxät itä. 1939nçı yıl axırında yänä Hindstanğa qayta, annan Äfğanstanğa citep, Qabulda töplänergä uylıy, ämma xökümät tarafınnan qulğa alınıp, 1,5-2 yıl törmädä utıra. Bu çor anıñ ğilmi (ğıyl’mi) êşçänlege öçen uñışlı bula. Ul 8 kitap icat itep bastıra. Satılğan kitaplarnıñ aqçasın Bombeydan küçkän balalar öçen mädräsä salırğa küçerä.
1946nçı yıldan başlap Bigiev kübesençä Misırda yäşi, qısqa waqıtqa Törkiyägä barğalıy. Berniçä tapqır xacda bula. 1947nçe yılda tuğan yağına qaytırğa omtılıp qarıy, läkin bu xıyallar barıp çıqmıy.
1949nçı yılnıñ 28nçe üktyäbrendä Musa Bigi Qahirädä wafat bula. Bigiev Afinda patşa näseleneñ Xedivie ziratında cirlänä. Bigievnıñ şäxsi kitapxanäsendäge kitaplar märxümneñ teläge belän Törkiyä milli kitapxanäsenä tapşırıla.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)02.05.2015. https://www.azatlıq.org>...
2)Taymas Ğ.,Musa Yarulla Bigi:toemışı,êşçänlege wä äsärläre.-Qazan,1997.
3)Xayrutdinov A.G.,Posledniy tatarskiy bogoslov.-Qazan,1999.
4)Görmez M.,Musa Carullah Bigiev.Ankara.1992.
