Aliya İzetbegoviç kebek lider

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

20nçe ğasırda yäşäwçe möselmannar öçen cil qarşığa isä. İslam şähärçekläre ber-ber artlı yawlap alına, ülem, basım häm mäcbüriläwlär bulğan ğasır bu. Aliya İzetbegoviç mondıy ğasırda iyä bulğan ŝivilizaŝiyaneň maturlığın bernärsägä dä qaramıyça keşelekkä täqdim itä aluçı siräk isemnärdän berse. İslam töşençäse al’ternativa buludan çığıp barğan ğasırda tormışın çişeleşneň İslam töşençäsendä buluına bağışlağan lider.

Aliya İzzetbegoviçka babasınıň iseme quşılğan. Babayı İstanbulnıň Üsküdar bistäsendä xärbi xezmät ütkändä tanışıp, öylängän törek qızı Sıddıka xanımnıň onığı bularaq ul 1925 yılda dönyağa kilä. Şunıň öçen dä bälki Aliyada häm İstanbulnıň iň tarixi häm çista bistälärennän bulğan Üsküdarda oxşaş närsälär xis itam: tarixtan kilüçe tınıçlıq, qamillek häm êlegantlık.

Tuğan häm yäşlek yılları dönyanıň iň tirbäleşle yılları mögayen. Berençe bötendönya suğışı azağı häm İkene bötendönya suğışı yılları. Ğomümän möselmannar häm ayıruça Balkan möselmannarı öçen iň awır, ayawsız, iň qayğılı waqıtlar. Ğosmanlı däwläteneň artta qaluı häm tarqaluı belän ayıruça ayıruça Balkanda 200 yıl buyı İslam al’ternativa buludan çığa. Mondıy şartlarda Aliya liŝey yıllarında iptäşläre belän “Mladi Müslümani” yägni “Yäş’ möselmannar” xäräkäten başlata. Bu cämğiyät’ ber yaqtan äğzaläre arasında İslami aň-fiker barlıqqa kiterergä tırışa, ikençe yaqtan suğış salğan yaralarnı beterügä yünälä. Läkin bu tırışlıqlarnı ateist häm kommunist rejim xup kürmi. Aliya 5 yılğa törmägä utırtıla.

Törmädän çıqqannan soň Aliya yänä xalqı häm keşelek öçen faydalı itep kürgän êşçänleklärne däwam itterä. “Könçığış häm könbatış arasında İslam” êşçänlegendä ul kiň İslam vizionı qısalarında könçığış häm könbatışnı tänqitli. Döresräge könçığış häm könbatışnı bergä yäşärgä çaqıra. Könbatıştağı uňay täraqqıyätlärne täqdir itä häm şul uq waqıtta tänqitli dä: “Min Awrupağa barğanda başımnı alğa imim. Çönki bez bala-çağa, xatın-qız häm olı yäştägelärne ütermädek. Çönki bernindi izge urınğa höcüm itmädek. Alar bolarnıň barısın da başqardı. Könbatış ŝivilizaŝiyase isemennän.”

Aliyağa kürä İslam dönyasınıň töp problemaları: ber-bereňnän çitläşü, belemsezlek, äytkännär kebek êş başqarmaw. Aliya ber yaqtan “İslam minem öçen matur häm kürkäm bulğan härnärsäneň iseme” dip äytä. İslamnıň iň yaxşı buluı ap-açıq. Lakin bez yaxşı tügel. Bolarnı gel butıybız.” Çişeleşne dä äytep bira ul: “Cir yözeneň uqıtuçısı bula alır öçen kük yözeneň uquçısı bulu kiräk.”

Balkannıň qabat tarqaluınnan alda “İslam manifestı” kitabı arqasında Aliya qabat törmägä utıra. Aňa 14 yıl birälär. 5 yıl törmädä utırğannan soň yarlıqaw belän 1988 yılda irekkä cibärelä. 1990 yılda Demokratik ğamäl partiyasen qora. Saylawdan soň Aliya ileneň berençe däwlät başlığı bula. Bosniya-Gerŝegovina 1992 yılda bäysezlegen iğlan itä. Monnan alda Xorvatiya häm Sloveniyaneň bäysezlek köräşen xuplağan könbatış här waqıtta kürsätkän ike yözlelege belän bosniyalelärne Serbiya höcümnäre qarşında yaqlamıy. Näticädä yöz meňnärçä keşeneň ğomere özelä, açlıq başlana, wäxşilek küzätelä. Awrupada bosniyalelärgä qarata 20 ğasır axırında küpläp üterü başqarıla.

Aliya suğış yıllarında bar dönyağa tanılğan liderğa äylänä. Naçar şartlarda häm barlıq qamawlarğa qaramastan İslam töşençäse häm kürgän mixnätlär alıp kilgän ziräklek belän, keşeçä häm möselmança qarşı torunı bar dönyağa kürsätte. Serblarnıň bosniyale xatın-qızlar, balalar häm olı yäştägelärne üterüe, şuňa üç alu zarurlığın äytkännärgä birgän cawapları suğış äxlaqınıň altın qağidäläre bulıp tora.

 “Doşmannarıbızğa qarşı ber genä burıçıbız bar, ul da bulsa ğadellek”

 “Serblar bezneň uqıtuçıbız tügel”

 “Suğışta doşmanğa oxşağanda ğına ciňelerbez”

Suğış waqıtında ber alman xäbärçeseneň “Bu qadär zolımğa qarşı ni öçen üç alu ämeren birmädegez, könbatış ŝivilizaŝiyase arqasındamı?” digän sorawına Aliya tübändägeçä cawap bira: “Min ışanğan kitap moňa röxsät birmi.”

Ägär dä Bosniya-Gerŝegovinada Aliyanıň idealları citärle tügel ikän, bu anıň ideallarınıň citärsezlegennäň tügel, ä AQŞ liderlığındağı zamança dönyanıň Awrupa urtasında möselman cämğiyäte häm däwläten telämäwe arqasında.

Aliya tübändäge süzlären Balkan öçen äytkän: “Bezne tufraqqa kümdelär. Fäqat orlıq buluıbıznı belmädelär.” Bu süzlärdä möselmannarnıň 200 yıllıq xikäyäse dä bar. Qızğanıç, 200 yıllıq kire çigenü çorında umırzaya kebek qışın tufraq astınnan çığa aluçı liderıbız küp bulmadı. Monnan aldağı “Könbatış turında” isemle  mäqaläbezdä äytep uzılğança kire qağuçı yäisä birelüçän tügel, ä analitik fiker yörtüçe, tänqit’ yaqlı häm aqıllı yäisä qaraşlar ğına çişeleş yulın kürsätä ala. Aliya İzetbegoviç İslam nigezlärenä tayanuçı, İslam dine yasağan yullamalarğa yünälüçe siräk oçrıy torğan şäxeslärdän berse.

Küpme basım häm zolım astında xata östenä xata yasawçı, yullamasın döres yasıy almawçı, vizonı qabiläsen, ilen, xalqın uzdıra almağan liderlar cämğiyätlärenä küp närsä birä almıy. Aliya İzetbegoviç kebek kürgän küpme zolımğa qaramastan näfrät tügel, ä İslam töşençäseneň böyeklege, qamillege, xikmäte belän söyli aluçı, här oçraqta ğadellekne êzläwçe liderlarğa möselmannarnıň ğına tügel, ä bar dönyanıň ixtıyacı bar.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı