Diyarbaqırnıñ şähär diwarları häm Hävsäl baqçaları

Törkiyäneñ mädäniyät xäzinäläre 28

529709
Diyarbaqırnıñ şähär diwarları häm Hävsäl baqçaları

         Törkiyäneñ mädäniyät xäzinälärendä  bu atnada sezgä Törkiyäneñ  kön'yaq könçığışınıñ iñ zur şähärlärennän berse bulğan Diyarbaqırnıñ tarixı şähär diwarlarnı häm Hävsäl baqçaların tanıtaçaqbız. Diyarbakır tarixı şähär diwarlarnı häm şähär yaqınınnan  aqqan Diclä yılğa yar buyında bulğan Hävsäl baqçaları 2015nçe yılda YUNESKO tarafınnan Dönya Mädäniyät Miras isemlegenä qabul itelde. Meñnärçä yıllıq tarixı belän kiterelgän keşelek dönyasınıñ urtaq mirası buluwı üzänçelegen alıp bara.

Diyarbaqır şähäre Çayönü arxeologik urnaşu urını belän  dönyanıñ iñ iske awılnı üz eçenä ala.

Şähär üzägendä Xett häm Hurrilärneñ xakimiyätendä qalğan çorda berençe nığıtma tözeleşeneñ  yasalğanı uylanıla.

Xäzerge köndäge şähär diwarlarınıñ berençe taşları Bezneñ êrağa qadär  200lärdä tözelgän ide.

Tarix buyınça urnaşuı arqasında Mesopotamiyanı üz qulına alırğa telägän köçlärneñ bäreleşlären kürgän şähär törle mädäniyätlärneñ qaldırğan êzläre bar.

 Diyarbakırnıñ şähär diwarları Böyek Qıtay diwarınnan soñ xäzerge köndä qalğan  iñ ozın saqlanu tözeleşe bulıp tora.

5800 m ozınlığındağı şähär diwarları 12 metr biyeklektä häm 5 metr kiñlegendä.

Dürt yündä bulğan töp qapqalardan tarixı şähär diwarlarnıñ eçenä kerep bula. Tönyaq yündä Taw qapqası, Könbatış yündä Urfa qapqası, Könyaq yündä Mardin qapqası.

Tarixı şähärneñ tönyaq könçığışında eçke nığıtma urın ala, mondağı kerü saray qapqasınnan täêmin itelä.

Halid bin Velid komandirlığındağı İslam armiyäläre şähärne ciñep alğanda 27 Sahabe-Päyğämbärneñ dustı monda şähit bula. Xz. Süleyman mäçeteneñ baqçasındağı qaberlärgä xäzerge köndä dä şähärneñ iñ küp säfär qılınğan urınnardan berse bulıp tora. Şähär diwarlarnıñ östenä törle mädäniyät çorlarında östälgän yazmalar, yazular, qabartu eşläre zur ähämiyätkä iyä. Anadolunıñ iñ iske mäçete bulğan Diyarbakır Ulu Camiğe İslam xakimiyäte belan bergä mäçetkä äyländerelgän iske ber çirkäw ide.  Diyarbakır Ulu camige iñ soñğı Qanuni Soltan Süläyman tarafınnan yasalğan östäwläre belan (eklemeler belän) xäzerge köndäge wazğiyäten alğan ide.

 

1071nçe yılda Diyarbakırnı qamaq astına alğan Sälcuqlı Soltanı Alparslan Vizantiya armiyäläreneñ yaqın kilü xäbären alğaç armiyälärne başta Ahlatqa artınnan da yaqındağı Malazgirt üzänlekta ciyğan ide. Monda bulğan suğışnı qazanğan Soltan Alparslan Anadolunıñ xäzerge köngä qadär kilgän 1000 yılın şäkilländergän ide. Diyarbakır  şähäre Emeviler, Sälculqılar, Akkoyunlılar häm Ğosmanlı çorında ber bersennän matur tarixı äsärlär belän bizängän. Barı tik dini binalar ğına tügel, säwdä häm sośial binalar da şähärne bizädelär.Arxitektor Mimar Sinan da Diyarbakırda gubernator belän bergä Behram Paşa mäçete bularaq qunaqxanä, säwdä urınnarı kebek  bik küp tarixı äsärlärne tözegän ide.

 

Diyarbakır şähär diwarlarınnan Diclä yılğasına taba könçığış tarafında bulğan Hevsel baqçaları meñnärçä yıllıq awıl hucalığı öçen  uñışlı bulğan cirlär.

Yaqınça 10 meñ gektar kiñlege belän astınnan aqqan Diclä yılğası küreneşe belän  küñellärgä tınıçlıq birä.

Cirle xalıqqa aşaw-eçü citeştergän urın bulıp tora. Bu matur baqçalar şul uq waqıtta zurlığı belän tanılğan häm bik yaratılğan şähärneñ simvolı Diyarbakır qarbızınıñ da üsterelgän urınnardan bulıp tora. 35 kiloğrammğa citkän  bik tämle qarbızlar da üsä monda.

Hevsel töbägendä  180  qoş töre häm sansız qırğıy haywanı bar. Küçä torğan qoşlarnıñ oçış marşrutında urın ala.Hevsel baqçaları xaqında bik küp riwayätlär häm cırlar icat itelgän ide.

Bu xalıq cırlarınıñ iñ tanılğanı Dicläne könçığışqa bäylägän Ämävi çorınıñ 10 küzle küperdä yäşängän xäsrätle ber xikäyäne añlatqan Suzan Suzi bolardan barı tek berse genä.

Bu baqçalarda sulama yasağan Cälal Güzelses dä xäsrätle tawışı beläñ cırlağan cırlarnı işetkän Atatörek üz yanına çaqırıp qala.

Ul çorda yaña Paşa bulğan Atatörek, Hevsel baqçalarına qarağan Ğazi sarayında yäşiy ide. Akkoyunlı çorında yasalğan bu tarixı saraynıñ terrasında  Güzelsesnıñ tawışın işetkän häm anı çaqırğan Atatörek soñınnan aña  familiyäsen birgän keşe.

 

YUNESKO Dönya mädäniyät miras isemlegenä uzğan yılda kergän Diyarbakırnıñ şähä diwarlarnı häm cännät baqaçalarına oxşağan Hevsel baqçalarnı sezgä tanıtırğa tırıştık.

 



Bäyläneşle xäbärlär