Hatay töbägebez

Törkiyäneñ mädäniyät xäzinälärendä bu atnada sezgä ber zamannar bäysez ber däwlät bulğan häm yasalğan referandum näticäsendä Törkiyägä quşılğan Hatay töbägebezne tanıtaçaqbız.

Hatay ilebezneñ iñ könyağıbızda urın ala. Ber yaqtan  Süriyägä  ber taraftan da Urta diñgezgä qarıy. Suriyä cirlärendä barlıqqa kilgän  häm Hataydan uzıp kitep Urta Diñgezgä ireşkän Asi yılğası tarix buyınça töbäkkä mullıq häm  baylıq kitergän. Hatay töbäge  bik küp mädäniyätneñ äsärlären üz eçenä ala.

Törkiyädä  İstanbuldan soñ mädäniyät, dini, etnik baylıqlarınıñ iñ küp bulğan urınnardan berse bulıp tora.

Mäçettän işetelgän äzan  tawışı   çirkäwdän häm sinanogadan kilgän tawışlar belän qatışa.   Unesco tarafınnan tınıçlıq şähäre bularaq qabul itelä. Törle mädäniyätlärneñ  tınıçlıq häm xozur eçendä yäşägän  matur ber ürnäge bulıp tora.

Hatay töbägeneñ üzäge bulğan Antakiya tarix buyınça bik küp mohim waqığalarğa şahitlek yasağan. Böyek  İskändär monda farslar belän yasağan häm qazanğan İssus suğışı belän Mesopotamiya häm Misırnı yawlap alğan.

Soñınnan Rim xakimiyätenä kiçkän Antakiya Mesopotamiya, Fälästin häm Süriyägä kiçeşen tämin itkän  mohim säwdä marşrutında urın aluwı belän häm säwdäneñ üseşe belän  zur baylıqlarnı qazanğan. Xristiyanlıqnıñ berençe yıllarında Qudüstän  dönyağa taralğan apostollardan Sen Piyer berençe taş çirkäwen Antakiyädä qorğan.

Dönyada Xazräti Ğiysağa ışanğannar berençe tapqır monda xristiyan isemen qullanğan. Sen Piyer çirkäwe xäzerge köndä dä Xristiyan dönyası öçen ber hac üzäge wazıfasın başqara. Qor’än dä Yasin süräsendä dä Antakiyadan süz itelä.

Xz. Ğiysanıñ  şäkertlärennän Yunus häm Yahya Antakiyağa kilä.

Allah ışanıçın tarata başlıylar, ilçelärgä şähär xalqı ışanmıy.

Monda alarğa berençe ışanğan keşe Habib Neccar isemle ber Antakiyale bula.

Ozın yıllar awırtqan awıru arqasında  şul waqıtta ışanılğan Rim iışanıçınıñ täñrelärenä bik küp büläklär birgän ämma  ber niçek tä terelep bulmağanın söyliy.

Älçilärneñ  doğaları belän häm Allahnıñ röxsäte belän  bik tiz tözälä. Alarnıñ döres söylägänenä ışanıp qala häm iman kiterä.

Qor’ändä Antakiyalılarnıñ Allanıñ dinenä kiçü öçen ike älçi cibärelgäne, Antakiyalılarnıñ älçilärgä ışanmağanı häm alarnı ülem belän qurqıtıp quğanın citkerelä. Habibi Neccar bu waqığanı işetkäç çabıp kilä. Älçilärneñ Allah dinenä yasağan çaqıruğa iman kiterelüe kiräk buluın söyliy.

Antakiyalılar  aralarınnan berse buluwına qaramastan  älçilärne taşlap anı şähit itälär. İslamnıñ kilüenä qadär ğämäldä bulğan din Xristiyanlıqnıñ berençe şähitlärennän bula. Qor’ändä Yasin süräsendä Antakiyada yäşägän häm ilahi boyırığın kire qaqqan putqa tabınuçılarnıñ ber Sayha- bik köçle tawış dulqını belän yuqqa çığarılğan dip citkerelä.

Soñınnan Yunus häm Yahya isemle şäkertlär dä Habibi Neccarnıñ yanına kümelä. Ğäräplär 636nçe yılda Antakiyanı yawlap alğaç monda Anadolunıñ iñ iske mäçete bulğan Habibi Neccar mäçeten töziy.

Bu mäçetneñ baqçasında bulğan törbädä  yatqan Apostollar  xristiyannar häm möselmannar öçen izge keşelär.

1.Dönya suğışında ğosmanlı imperiyäse ciñelgändä Hatay häm tirä-yaqtağı Süriyä belän bergä Frantsuz xakimiyätenä küçä. 1921nçe yılda Änkara Xökümäte häm Frantsiya arasında imzalanğan Änkara kileşüe belän Hatayda iñ küp bulğan törek xalıq sanınıñ yäşägän İskenderun töbäge Süriyädän ayırı totılğan.

1936da Frantsiya Süriyä häm Livannan kire çigengändä Hatay Süriyä citäkçelegenä kiçergä xäzerlänä ide.

Bu wazğiyättän bik tınıçsız bulğan Atatörek “40 ğasırlıq törek watanı çit qulğa tapşırılmaz” dip äytkän. 1936nçe yılda Frantsiyağa birelgän mäğlümät belän Süriyä kebek Hataynıñ dä bäysezlegenä ireşelüe taläp itelä.

Ozın oçraşulardan son 1938nçe yılda Hatay Törek Cömhüriyäte qorıla.

Artınnan 1939nçe yılda Törkiyä belän berläşü qararı birelep bu bäysez däwlät tarixta urın ala.

Hataydağı mädäniyät baylıqlarnı sanıp beterep bulmıy. Rim çorında baylarnıñ villalarınıñ bulğan Harbiye tarixı iseme belän Daphne könbatışına taba däwam itkän  Asi yılğasın hän yıraqtan  urta diñgezne kürgän mohim ber urnaşu üzäge bulıp tora. Monnan qoyaşnıñ  batışın qararğa bik käyefle.

Harbiyädä yasalğan qazılmalarda dönyanıñ iñ bay mozaika ürnäkläre çığarılğan ide.

Bu mozaikalar xäzer Antakiya Arxeologiya muzeyında kürsätelä. Här yıl yaña qazılmalar belän cir östenä çığarılğan  äsärlär belän tağın da bayığan Arxeologiya muzeyı  dönyanıñ  här poçmağında turistlarnı caläp itkän.

Hatay häm Antakiya üz eçenä alğan törle mädäniyätlärneñ  ürnäklären  täqdim itkän tiñsez aş-suları belän dä iğtibarnı caläp itä. Hatay künäfäse ilebezneñ iñ tämle tatlı rizıqlarınnan bulıp tora.  Ayıruça cäy aylarında 24 säğät buyınça xezmät itkän künäfäçelärne kürä alasız. Ber kön berbersennän matur mädäniyät baylıqları belän tanılğan Hatayğa häm Antakiyägä sezne çaqırıp qalabız.