Räşit Räxmäti Arat
Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 05
►Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 05
Törkiyä däwläte tözeleşenä, fän üseşenä tirän êz qaldırğan tatar zıyalılarınnan ğalim Räşit Räxmäti Arat xaqında qısqaça küzätü
Çit ildä fän dönyasında häm ictimaği-säyäsi tormışta onıtılmas êz qaldırqan tatar êşlekleläreneñ tağın berse - Räşit Räxmäti Arat (1900-1964). Ul - fännär doktorı (1928), professor, Törkiyä häm Germaniya Fännär Akademiyaläreneñ xoquqıy äğʹzası, İstanbul universitetı qarşındağı Tyurkologiya institutı citäkçese bula. “İslam ênŝiklopediyäse’’nä nigez saluçılar safında da anıñ iseme bar.
İstanbul universitetı professorı, Törkiyäneñ tarixi-çağıştırmalı törek tel beleme mäktäbenä nigez saluçı, uyğır-qaraxani kebek borınğı törki yazmalar ölkäsendä xalıqara tanılğan belgeç bulğan Räşit Räxmäti Arat 1900 yılnıñ 15 nçe mayında Tatarstannıñ Ätnä rayonı İske Äcem awılında mödärris İsmät ğailäsendä dönyağa kilä. Mäktäpne tämamlağannan soñ abıysı belän Qazaqstannıñ Qızılʹyar (Petropavel) şähärenä kitä, anda törek-tatar cädit mäktäbendä häm urıs gimnaziyasendä belem ala.
Manʹçjuriyaneñ Xarbin şähärendäge tatar cämğiyäte belän aralaşıp yäşägän Räşit Aras imam Äxmädi bäy häm Xösäyen Abdüş bäy yärdäme belän watandaşlar sugışı çorında çit ilgä çığıp, awır şartlardağı ay yarımlıq säyäxätennän soñ 1922nçe yıl axırında Germaniyagä uqırğa kitä. 1923nçe yılnıñ yazında Berlin universitetınıñ fälsäfä bülegenä uqırğa kergän Räşit Räxmäti mäşhür tyurkolog professor Billi Bang-Kaupnıñ uquçısı, soñraq anıñ assistentı bula.
Şul uq wakıtta Räşit Arat Germaniyada oyışıp êşläp kilä torğan ‘’Ğomumtörek studenları berlege’’,’’Törki-tatar studentları berlege’’ êşçänlegendä qatnaşa.
1933nçe yılda Räşit Aratnı Törkiyägä çaqıralar häm ul İstanbul universitetınıñ törek tele häm ädäbiyatı kafedrasında professor däräcäsendä êşli başlıy. 1924nçe yılda Mostafa Kemal’ Atatörek iniŝiativası belän Qazan universitetı professorı N.F.Qatanov kitapxanäse satıp alına. İstanbul universitetınıñ Tyurkologiya institutında şul nigezdä açılğan kitapxanädä 1940nçı-1950nçe yıllarda professor, doktor R.R.Arat direktor wazıyfazın başqara.
Räşit Arat Törkiyä Cömhüriyätendä tyurkologik tikşerenülärne oyıştıruda zur rolʹ uynıy. Tyurkologiya ölkäsendä Räşit Aratnıñ abruyı ğadättän tış yugarı bula. Törek mädäniyäten fänni tikşerep öyränü institutı ğalimnäre anıñ istälege itep, 1966nçı yılda Änkarada “Räşit Räxmäti Arat öçen” digän 454 bitlek kitap äzerläp bastıralar. Bu kitapta anıñ 222 xezmäte häm basmağa äzerlänep tä üze isän çaqta basılıp ölgermägän altı yazması ğalimnär Möxämmät Ärgin belän Äxmät Timer tarafınnan sistemalaştırılıp birelä.
Räşit Arat filologiya ölkäsen öyränü ısulların tarix ölkäsendä dä qullana. Anıñ “Borıngı törki şiğirʹlär” monografiyäse törki ädäbiyat tamırların öyränüdä alıştırgısız çığanaq rolen üti.
Räşit Räxmäti Aratnıñ äsärläre êçtälekläre belän mäcmuğanıñ ruxına, yünäleşenä turı kilä. Tuğan il, millät, bergälek, azatlıq, xörlek, tartışu-köräş temaları östenlek itä.
Mäcmuğada iñ berençe basılğan näsere, äytkänebezçä, “Öleşsezlär” dip atala. İdel obrazı bik matur sürätlänä, “Tarixı buyı törek-tatar yortı bulıp kilgän, berniçä däwlätkä urın birgän İdel suı, şanlı tarixıbıznıñ bik küp borılışına şahit bulıp kilde. Bezneñ belän bergä kölde, bergä cırladı, bergä qayğırdı, bergä cıladı’’,- di avtor.
Räşit Arat gomereneñ soñğı könenä qadär İstanbul Universitetınıñ Ädäbiyat bülegendä xezmäten däwam itterä. Xalıqara tanılıp, yaña gilʹmi êzlänülär belän qaynağan 64 yäşlek R.Räxmätineñ sälamätlege qaqşıy başlıy. Şulay itep, tatar zıyalılarınıñ ber wäkile Räşit Räxmäti, tuğan yağı Qazannan kitep, dönya gizgännän soñ Awrupada berqadär yäşäp alğaç, üzeneñ watanı itep qabul itkän Törkiyädä 1964nçe yılnıñ 29nçı noyabrendä wafat bula.
Märxüm ğalimneñ soñğı yıllar êşçänlege bertörkem humanitar fännär ğalimnäre tarafınnan Änqarada açılgan Törki mädäniyät tikşerenüläre institutında uza, şäxsi kitapxanäse dä üz wasıyäte belän şunda qaldırıla.
Tatar xalqınıñ kürenekle wäkile , 20nçe yöz başı tarixi-säyäsi dawıllar çorında tuıp üskän R.R.Arat mäñgelek xezmätläre belän Törkiyä cömhüriyäte universitetı tarixında häm tyurkologiya dönyasında şäräfle urının alıp tora.
Kädriyä Mäyvacı
Räşit Räxmäti Arat (latin) / Kiril variantı tübändäge sıltamada:
Çığanaqlar:
1) Çağatay S.,Räşit Räxmäti Arat(15.5.1900-29.11.1964)//TTKBelleten,XXIX 113.165.
2) Mostafa Önär, Ägäy universitetı,Törkiyä, 34100, İzmir ş., Bornova, Mustafa.oner@ege.edu.tr.
3) Ertuğrul Yaman /Türkiye’deki Türk Dünyası (A.K.Bolaç-A.Esatoğlu ile,1998).
4) Oktay A.,Bağlum K.,/Biyografiler Ansiklopedisi,1959.
5) YFK 94.Tarix säxifäläre.Ğaripova Z.G.,’’Möxacirlektäge tatarlarnıñ milli-mädäni tormışı(1905-1907).
6) Çagatay S.,Räşit Räxmäti Arat/XX ğasırnıñ kürenekle tyurkologı-Räşit Räxmäti Arat.Qazan.2001.
