Tarqalğan üzañnar

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Könnän kön tarqala baruçı üzañnar keşelekne qaya alıp bara soñ?

       Bez yäşägän çorğa,bügenge köndäge waqiğalarğa küz salğanda Berençe bötendönya suğışınnan êlekke waqıtlarğa oxşawın küräbez.Ütkännärdän ğıybrät almasañ ,tarix qabatlana dilär.

Näq’ yöz yıl êlek dönyada yaña üzañnar xökem sörä ide. İmperatorlıq qorılışına qarşı suğış başlandı. Näticädä bilgele waqıt aralığında Ğosmanlı, Angliya, Avstriya,Vengriyäne dä kertep barlıq imperatorlıqlar tarqaldı.

            Qızğanıç dönya Franśiya inqıylabınıñ häm millätçelegeneñ keşelekkä kitergän bälasennän qotıla almıy. Bu çir ağım-ağım böten dönyanı ağulawnı däwam itterä.

Tirä yağıbızğa küz salğanda Berençe bötendönya suğışınnan êlekke däwergä oxşaş wäzğiyät’ne küräbez: bülgälängän Balkan, Könçığış Awrupa, Yaqın Könçığış, bülenügä yöz totqan İspaniya…

Bülgälängän yäisä bülenügä taba barğan däwlätlär genä tügel, yaña barlıqqa kiterelgän ütergeç üzañnar belän böten cirlär äyterseñlä şartlarğa äzer mäydannarğa äwerelderelä.

İmperatorlıqlar däwere tämamlanğannan soñ  yaña üzañnar  häm yaña däwlätlär belän dönya  tınıçlıqqa qawışmadı. Kiresençä tağın da kübräk bülgälängän dönyada illär tağın da kübräk imperialistik aktyerlarnıñ höcümnäre qarşında tağın da saqlawçısız häm yaqlawçısız qaldı.

Tağın da kübräk tarqalğan üzañnar dönyanı qaya alıp bara soñ?

Nigezdä bu wäzğiyät’ keşelekkä çit närsä tügel.Awrupanıñ  feodalizm däwerendä cir belän bergä alıp satılğan, qolğa äwerelderelgän keşelekne beläbez.

Ğosmanlı däwlätennän êlek Anadolu bilekläre däwerendä keşelär küpme irekle räweştä xäräkät itä ala ide soñ?

Däwlätlärneñ, milli üzañnarnıñ tağın da kübräk tarqaluı keşelekkä iq’tisad ,säwdä ,sälamätlek saqlaw,mäğarif, säyäxät cähätennän köndälek tormışnı tağın da kübräk awırlaştırudan tış närsä qazandıra ala soñ?

Mega üzañnar tarqala barğan sayın keşe tağın da yalğız qalaçaq. Bu wäzğiyät’ bik küp psixologik, sośiologik, patologik problemalar belän bergä bik citdi iminlek problemaları da tudıraçaq.

Bügenge köndä böten däwlätlär bik awır bilgeli ala torğan cinayät’ törkemnäre yäisä terror oyışmaları ber  keşelek yäisä keçkenä törkemnärdän torğan terror oyışmaları. Tarqalğan üzañnar belän barı tik üzenä genä xas qimmät barlıqqa kitergän keşedän yäisä keçkenä törkemnärdän tağın da qurqınıç närsä bulırğa mömkin?

Ğayepsez xalıqlar häm illär tağın da kübräk bülgälänep qorı êtnik häm mäzhäb rasaçılığı öçen tağın küpme cäfa çigäçäk? Mondıy rasaçılıq raśional’ dä, humanitar da, äxlaqıy da, İslami da tügel.

Ul waqıtta Näcip Fazıl äytmeşli “Tuqtağız, bu uram tupikka iltüçe yul, qayçı kebek qullarımnı açıp sörän salam” diyü zarur. Keşelek öçen tağın da kübräk bülgälänü, ayırıp qaraw tügel, tağın da kübräk berläşterüçe töşençä,viziyon buldıru kiräk. Tağın da kübräk bülgälänü  ,tarqalu ,minminlekkä tügel,üzara urtaqlaşuğa, äxlaqıy,prinśipial’ torışqa,qıyulıqqa moxtacbız. Global’,äxlaqi, İslami qiymmätlärgä ,tınıç, imin şartlarda bergä yäşäwgä ähämiyät birü kiräk. Bu yünäleştä säyäsätlär buldıru bik möhim.

Ämma moña niçek ireşergä soñ? Çınnan da alarnı ğamälgä aşıru bik awır. Sabır kiräk, qatğıylıq kiräk.

 Berençe çiratta böten illär êtnik, ideologik, mäzhäb häm dini törkemnärgä qarşı säyäsät alıp barırğa tiyeş. Därwiş Yunıs äytmeşli “Adäm balasına anı Allah yaraltu säbäple yaxşı möğalämädä bulu kiräk”.

Mondıy tördäge säyäsätlär alıp barılırğa mömkin. Ämma bolar ğına citmi. Bu säbäple ikençese bälki tağın da möhim: keşe xoquqları,töp xoquq häm ireklär tışqı säyäsät qoralı itep qullanılmasqa tiyeş. Qayber illärdäge bar närsägä strategik ısul bularaq qarağan naçar, mäkerle niyätle dairälär başqa illärdäge üzgäleklärne ul illärgä zıyan salunıñ iñ caylı çarası itep kürmäskä tiyeş. Êçendä törle milli üzañ häm mädäniyatlar urın alğan illär imperialistik aktyerlarnıñ mondıy tördäge maqsatlarına qarşı uyaw buluları kiräk.

Äye bolar küp keşe öçen bügenge könneñ mänfäğätlärenä nigezlängän tışqı säyäsät häm real’ säyäsäte cähätennän barı tik ber teläk itep qabul iteläçäk.Bolay uylawçılar global’ imperialistik aktyerlarnıñ ğamälläre häm maqsatları cähätennän çınlap ta xaqlı. Bügenge könneñ real’ säyäsäte budır dip başqa törlegä yünälgän bernindi çaqıru yasamasqamı? Keşelek dönyasın  härkem öçen urtaq yaxşılıqqa çaqırmasqamı? Şunı onıtmasqa kiräk: här ildä däwlät êçendä yäisä tışında bulsın hiçşiksez aqıllı fiker yörtüçe möhim bülem bardır häm yaxşılar härwaqıt otarlar. 

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı.