Global’ aktyerlar belän regional’ krizislarnı çişü mömkinme?

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Yaqın tarixta global’ aktyerlar yäisä global’ aktyerlar äydäp baruçanlığındağı xalıqara koaliśiyalar qatışqan ber genä urında da bu illärdä totrıqlılıq urnaşmadı. Kiresençä mondıy töbäklärdä totrıqsızlıq daimi xälgä kilde. Bu illär kübesençä tağın da kübräk ülem, küz yäşe, zur küçenülär ,iq’tisadi krizislar belän oçraştı . Yaqın däwerdä global’ aktyerlar aktiv räweştä urın alğan krizislarğa küz salsaq bu çınbarlıq bik açıq kürenä.

Sovetlar Berlege tarix bitlärendä qaldı. Ämma Sovetlar Berlegeneñ basıp aluı belän başlanğan Äfganstan krizisı küpme qayğı-xäsrätkä qaramastan haman da däwam itä.

Äye, Saddam diktator ide. Anıñ basımğa nigezlängän idaräsendä şaqtıy keşe zıyan kürde. Ämma global’ aktyerlarnıñ qatışuı belän Ğiraqnıñ kiçergännären kürgännän soñ ğıyraqlılarnıñ niçä %ı Saddamlı Ğıyraqnı tügel dä ,bügenge Ğıyraqnı saylar ide soñ?  Global’ aktyerlarnıñ qatışuı belän bülgälängän ,talanğan Liviyanıñ kiläçäge belän bäyle liviyalılarnıñ küpme ömete bar?

Ä Süriyä? İldä yäşäwçelär barısı diyärlek yäşägän urınnarın almaştırğan, yöz meñnärçä keşe üterelgän ,Dimäşq’, Xäleb şähärläre tanıy almaslıq xälgä kilgän Süriyädä global’ akyterlarnıñ qatışuı belän kem nindi kiläçäk kürä ala soñ?

Äfganstanda distä yıllar däwam itkän suğış säbäbe belän zur yuğaltular kiçergän Paqıstan bügenge köndä Amerika Quşma Ştatlarınıñ yanawları belän êlekke yıllar belän çağıştırğanda tağın da kübräk krizis belän oçraşa.

Keşelekneñ iñ qıyu liderlarınnan Aliyanıñ yanaw, şantaj häm cirenä citkerelmägän wäğ’dälär belän imzalawğa mäcbür itelgän Deyton kileşüe Bosniya möselmannarına küpme xozur kiterde? Bosniyalı möselmannarnı kümäk qaberlärgä kümgän serb qatıyl’lär Xalıqara xärbi cinayät’lär mäxkämäse tarafınnan xökemgä tartıldı ,ämma Bosniya Gerśegovina serb,xorvat häm bosniyalılar arasında bülgälänep ayaq basmaslıq il xälenä kiterelde.

M’yanmanıñ öylären yandırıp, üterep mäcbüri räweştä başqa cirgä küçerelgän Roxindja /Arakan möselmannarınıñ draması xäzergä Bangladeşqa sıyınuları häm yıraqlıq säbäbe belän könbatışqa kilä almağanğa kürä xalıqara cämğiyät’ yäisä global’ aktyerlarnıñ iğ’tibarın cälep itmi. İğ’tibarın cälep itkändä alar öçen tağın da ğadel çişeleşka ireşep ireşmäwe  dä bilgesez. 

Soñğı 100 yıllıq barışta global’ aktyerlar qatışuları belän Fälästinneñ bügenge torışı härkemgä bilgele. İzrail’neñ basıp aluı belän cirläre könnän kön tağın da kimegän Fälästin häm irek mäydannarı könnän kön tağın da azaytılğan şartlarda yäşäwçe fälästinlelär.

Hiçşiksez mondıy misallarnı bik küpläp kiterergä mömkin.

Qızğanıç yuğarıda belderelgän krizislarnıñ barısı möselmannar yäşägän cirlär belän bäyle. Bu wäzğiyät’ne ayırım bäyäläw kiräk.

Global’ aktyerlarnıñ qatışuı belän problemalar nigä daimi xälgä kilä soñ?

Bu wäzğiyät’neñ iñ töp säbäbe – global’ aktyerlar iyä bulğan aqıl. Xalıqara säyäsätkä prinśip, ğadellek,xaq-xoquq ,qimmätne küzdä totıp tügel, mänfäğat’ne küzdä totıp qarawları.  Awrupa Berlegeneñ Törkiyä reportyerı Kati Pirineñ bu atnada 40 meñ keşeneñ qatıyle “PKK” terror oyışmasınıñ üzläre öçen qurqınıç tudırmawı turındağı belderüe bu qaraş totışın bik açıq çağıldıra.

Mondıy totış üzenä höcüm itmiçä torıp terror belän bäyle bernindi borçu, qurqusı bulmağan ,keşelek öçen borçuğa salırlıq totış. Mondıy totış bezneñ śivilizaśiyäbez öçen xas tügel. Bez ber genä problemağa da ber vizion belän qarıy almıybız. Üz mänfäğäte öçen bernindi prinśip tanımağan , maqsatqa ireşü öçen böten ısullarnı qullana alğan ,törle manipulaśiya başqara alğan qaraş totışın üz itä almıybız. Bezneñ śivilizaśiyädä suğışnıñ da xoquqı bar. Xoquqnı suğışınıñ qoralına äwereldergän tügel, suğışqa da xoquqi qısa buldırğan ,fäqät’ bu qısada suğışnı legal’ kürgän totışqa iyä bez.

Qimmät/ğadälätkä yünälmägän, maqsatqa ireşü öçen mänfäğät’kä nigezlängän tışqı säyäsät añlayışına iyä global’ aktyerlarnıñ yuğarıdağı problemalarğa ,töbäktäge krizislarğa qarata totışı da hiçşiksz bu qısada bula.

Global’ aktyerlar ber-berlärenä zarar birü öçen bik yış küzätelgän kebek regional’ krizislarnıñ yaqlawçıları bulırğa mömkin. Töbäk illären ,keşelären imperialistik maqsatları nigezendä başqalarına zıyan salu öçen qoral itep qullanırğa mömkin.  

Global’ aktyerlar üzläre barlıqqa kitermäsä dä bulğan krizislarnıñ ozaqqa suzıluın teläp bu yünäleştä säyäsätlär alıp bara ala. Amerika Quşma Ştatlarınıñ Süriyädäge totışı da bu wäzğiyät’neñ iñ konkret ürnäge.

Global’ aktyerlar zur külämle qoral satu säbäbe belän regional’ krizislarnı üz cähätlärennän säwdä forsatı itep kürergä mömkin.

Regional’ krizislar säbäbe belän barlıqqa kilgän zıyan älege aktyerlarğa täêsir itmi diyärlek. Krizislarnıñ böten awırlığı töbäk illäre östenä töşä.

Global’ aktyerlar töbäktä daimi tügel. Töbäk xalıqları arasında tawış çığaru,ara bozu tırışlıqları alarğa yoğıntı yasamıy.  

Yuğarıda sanap kitelgän säbäplär arqasında regional’ krizislar qarşında çişeleş tabu öçen berence çiratta xalıqara tügel, regional’ koaliśiyälär êzläw kiräk.

Älbättä problemalar barı tik global’ aktyerlar belän genä bäyle tügel. Nigezdä kübesençä krizislarnıñ çığanağı häm global’ aktyerlar qatışularınıñ säbäpläre töbäk illäreneñ totışlarıdır. Monıñ belän bergä töbäk illäreneñ xataları ayırım ber söyläşü teması bulıp tora. Bügenge tapşıruda regional’ krizislarnı çişüdä qullanılırğa tiyeşle ısul yäisä qullanılğan yalğış ısulnıñ näticäläre turında süz alıp baram.

Regional’ däräcädä çişeleş êzlänmägändä global’ aktyerlarnıñ êteşep - törteşüennän regional’ illär zıyan kürä.

Kürşe, çiktäş illärneñ rasaçı, mäzhäbçe säyäsätlären xaqlı bularaq tänqit’li alabız. Töbäk illäreneñ bu säyäsätläre säbäbe belän regional’ çişeleş êzläw tırışlıqları xaqlı bularaq xäterebezne qaldırırğa mömkin. Ämma yuğarıda sanap kitelgän ürnäklärdäge kebek regional’ problemalarğa global’ aktyerlarnıñ qatışuı töbäktäge problemalarnı xäl itmi , krizislarnı tağın da tiränäytä.

Daimi xälgä kilgän krizislar töbak illären xalıqara qatışularğa tağın da açıq xälgä literä. Bu wäzğiyat’ meñ yıldır bergä yäşägän ber ük geografik kiñlektäge balalarnı  ber-bersenä doşman itä, araların boza. Alar yäşägän geografik kiñlekne qimmätsezläşterä. Bu säbäple regional’ krizislarnı töbäk illäre belän çişü öçen böten mömkinleklärne qullanu zarur. 

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı.