Awraziyädä transportnı ciñeläytüçe proyektlar häm Törkiyä

Törkiyä häm Awraziya 31

783092
Awraziyädä transportnı ciñeläytüçe proyektlar häm Törkiyä

Awraziya töbägendä transportnı ciñeläytügä qağılışlı şaqtıy zur proyekt bar. Bügenge yazmabızda Awraziyada transportnı ciñeläytü proyektların, Törkiyäneñ bu proyektlarğa öleşen häm töbäkkä yoğıntısın qarap uzarbız.

Atatörek universitetınıñ xalıqara mönäsäbätlär bülege tikşerenüçese Cämil Doğaç İpäkneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täqdim itäbez:

    "Soñğı yıllarda dönyada iqtisadi üseşneñ östenlege könbatıştan könçığışqa uza. Bu yaqtan Awraziya töbägeneñ möhimlege tağın da arta. Awraziya töbägenä qağılışlı transportnı häm xezmättäşlekne köçäytüne maqsat itkän küp sanda proyekt qamilläşterelä. Bu proyektlar bigräk tä asqormağa, ênergetikağa häm transport liniyalarına yünälä. Awrupa Berlege, Amerika Quşma Ştatları, Rusiyä, Qıtay, Törkiyä kebek aktyorlar da bu qısada strategiyalar qamilläşterä. Awrupa Berlege öçen isä bu proyektlarnıñ üzgä ber yağı bar. Awrupa Berlege Rusiyägä al’ternativ transport yulların êzli häm Rusiyägä bulğan ênergiya bäylelegen azaytırğa tırışıa. Bu cähättän Awrupa Berlege yañartıla alınğan ênergiyanı täşviq itü programmaların başlattı. Urta Aziyä illäre belän mönäsäbätlärne üsterü öçen adımnar yasadı.

      Bu qısada “Yefäk yulı iqtisad poyası” häm “21nçe ğasır diñgez Yefäk yulı” kereşüe – ike möhim global’ proyekt. Proyektlar Aziya belän Awrupa bazarların ber-bersenä totaştırunı maqsat itä. Şuşı maqsattan çığıp Törkiyä dä äğza bulğan Yefäk yulı bankı häm Aziyä asqorma kapital salu bankı tözelde. Bu räweşle töbäk illäre häm töbäktä aktiv rol’ üz östenä alırğa telägän aktyorlar täêmin itkän matdi çığanaqlarnıñ ber tüşäm astında cıyıluı maqsat itelä.

      Törkiyä bu proyektlar öçen bik strategik noqtada urnaşqan. Törkiyä bu proyektlarnı yaqlawın belderde häm bu yünäleştä proyektlar qamilläşterde. Bu proyektlardan iñ könüzäk häm möhim bulğannarı - Awraziya koridorı, Baqı-Tbilisi-Kars timer yulı, Marmaray häm Yefäk yulı urta koridorı. Bu proyektlar barı tik Törkiyä yäisä Aziya öçen genä tügel, Awrupa öçen dä bik möhim. Äytik, Baqı-Tbilisi-Kars yulı häm Marmaray belän bergä Qıtaydan Angliyağa qadär özleksez transport täêmin iteläçäk. Baqı-Tbilisi-Kars timer yulında uzğan könnärdä berençe yulçı alıp baru xezmäte başqarıldı.  Baqı-Tbilisi-Kars yulınıñ xalıqara liniyasında berençe säfärneñ sentyabr’ ayında başlawı planlaştırıla. Xäzerge waqıtta üz funkśiyäsen däwam itterüçe Baqı-Tbilisi-Ärzurum tabiği gaz ütkärgeçe häm Baqı-Tbilisi-Cäyhan neft’ ütkärgeçe dä Törkiyäneñ möhim rolen kürsätä.

      Baqı-Tbilisi-Kars timer yulınıñ maqsatı da – töbäktä yaña ênergiya yulın buldıru. Azärbaycan neft’ êşlänmäläreneñ şuşı yul aşa böten dönyağa citkerelüe maqsat itelä.

      Monnan tış Törkiyä belän Urta Aziya illäre arasındağı xäzerge transport xäräkäte dä zur külämdä bu liniyağa awışaçaq. Baqı-Tbilisi-Kars timer yulı Awraziyadağı iqtisadi mönäsäbätlärne tağın da köçäytäçäk. Baqı-Tbilisi-Kars timer yulı – barı tik timer yulı proyektı ğına tügel, tarixi yefäk yulın qabat canlandıru, töbäk illäre belän iqtisadi, sośial’ häm mädäni êlemtälärne nığıtu proyektı. Baqı-Tbilisi-Kars timer yulı belän Awrupa häm Törkiyä-Görcestan (Gruziya)-Azärbaycan aşa Urta Aziyä häm Yıraq Könçığış arasında timer yul belän totrıqlı yök häm yulçı yörtüe buldırılaçaq. Bu räweşle timer yulı xezmäte alıp kiteräçäk imin häm êkonomik taşu-yörtü modele Awraziya töbägendäge illärneñ säwdä külämeneñ artuına häm bayuına öleş kertäçäk.

      Bu proyektlarnıñ bötenesen qarağan çaqta aldıbızğa qayber risklar häm forsatlar da kilep basa. Äfğanstandağı totrıqsızlıq, tamğaxanä (tamojnya) ğamälläreneñ häm tärtibeneñ täñgälläşterelüe, Xäzär diñgezeneñ qanuni statusı probleması – alğı plandağı risklar. Xäzerge waqıtta töbäktäge texnik häm xoquqi asqorma töğäyen bötenläşüne üz östenä ala almayaçaq wazğiyättä. Törkiyä xoquqi asqorma problemasına çişeleş tabıluı öçen 2009nçı yılda Baqıda tamğaxanä êşçänlegenä qağılışlı bularaq oyıştırılğan yuğarı däräcäle oçraşuda “Kärwansaray proyektı”n täqdim itte. Bu täqdimgä uñay qaraşlar belderelde. “Kärwansaray proyektı” tamğaxanä tärtiben ğadiläşterü tırışularına bulışlıq itüne maqsat itä.

      Bu proyekt xäzerge waqıtta pilot (sınap qaraw) ğamäle êtabında. Böten telgä alınğan kereşülärneñ uñışlı tämamlanuı regional’ üseşkä yärdäm itäçäk. Töbäk illäre iqtisad ölkäsendä xezmättäşlekne üsterep, säwdä külämnären arttıru mömkinlegenä ireşäçäk. Ozaq möddättä Awrupa-Aziya arasında bik qatlamlı iqtisadi êlemtälär üseş alaçaq.

        Dönyadağı yaña täräqqiyätlär belän bergä Awraziya global’ säyäsättä häm iqtisadta östenlek qazana. Şuña kürä dä Awraziya illäreneñ regional’ kereşüläre häm regional’ mexanizmnarınıñ tözelüe bik möhim alğarışlar. Törkiyä şuşı cähättän häm ciñeläytüçe, häm dä bağlanış noqtası bulu rolen üz östenä ala. Törkiyä köçle port asqorması belän diñgez yulınnan ireşü öçen möhim östenlekkä iyä. Fäqät bigräk tä timer yulı häm logistik çeltäreneñ köçäytelüenä qağılışlı bularaq başqarıluçı proyektlarnıñ tiz räweştä tämamlanuı kiräk. Törkiyä bu proyektlar belän Qıtay, Rusiyä kebek illär belän bulğan üskän iqtisadi êlemtälären nığıtaçaq. Fäqät şul uq waqıtta bu proyektlarnıñ törki dönya öçen dä bik zur ähämiyäte bar. Çönki bu proyektlar belän Törkiyä, Azärbaycan, Qırğızstan, Qazaqstan häm Üzbäkstan kebek törki cömhüriyätlär ber-berse belän üzara bäyläneşne yuğarı däräcägä citkerä alaçaq.”



Bäyläneşle xäbärlär