Yaña sistema kilgänçe iskese üzgäräçäk

Barlıq taşlar üz urınına urnaşqan wäzğiyättä häm härkem “soñğı taşnı” kötä. Soñğı taşqa äzerleklärgä qatnaşuçılar arasında ul “üze” dä bar, mäsälän Rusiya Federaśiyäseneñ Törkiyädäge tulı wäqalätle ilçese Andrey Karlovnıñ üterelüendä bulğanı kebek. 

Süriyä, Ğiraq häm nihayät’ Yaqın Könçığışta çığırdan çıqqan bar närsä öçen 20 nçı ğinwar’, yäğni yaña saylanğan AQŞ ilbaşı oval ofisqa utıraçaq kön kötelä.

Hiçşiksez töbäkneñ barlıq balansları öçen çişeleş êlementı bularaq AQŞnıñ êşkä yarap yaramawı bik nıq bäxäsläşelgän mäs’älä ,ämma mart – aprel’ aylarına qadär Vaşingtonnıñ ,Donal’d Tramp häm törkemeneñ närsä uylawı, niçek xäräkät itüe bilgele bulaçaq.

Ul waqıtqa qadär Törkiyäne dä kertep barlıq akteyrlar bik tiz xäräkät itäçäklär.

Xäzerge wäzğiyät’ näq’ menä şulay.

Süriyädä Törkiyä, Rusiya häm İran arasında tä’min itelgän utnı tuqtatu xaqında “kileşü”şul uq waqıtta töbäkne gönahsız cähännämenä  äwreldergännärne dä  mäydannan çitläşterü mäğnäsenä turı kilä.

Rusiya Federaśiyäse tışqı êşlär ministrı urınbasarı Sergey Ryabkov “Rusiya, İran häm Törkiyäneñ Süriyä mäs’äläsendä yäşeren kön tärtibe yuq. Könbatış Süriyä kileşüenä xörmät belän qararğa tiyeş. Kileşüdäge barlıq maddälär AQŞ häm Avrupa Berlegendä qayberäwlärgä oşap betmäskä mömkin. Ämma tormış şulay. İyäläşergä kiräk”dide. (“Könbatış kileşügä xörmät kürsätergä tiyeş”,23/12, “Xörriyät”).

Dön’yanıñ iñ zur häm xätta Putin tarafınnan   berdänber süper köç bularaq belderelgän Amerika Quşma Ştatları bügen nindi xälgä töşte?

Rusiya Federaśiyäse däwlät başlığı Vladimir Putin Sankt-Peterburg qalasında ütkärelgän Xalıqara iqtisad forumında “AQŞ zur,olı köç. Xäzerge waqıtta bälki dä dön’yanıñ berdänber super köçe. Monı qabul itäbez. AQŞ belän bergä êşlärgä telibez häm moña äzerbez”dip belderde. (“AQŞ berdänber süper köç”,20/06,”Milliyät”).

Obama häm törkemeneñ barı tik 6 ay êlek yasalğan bu täqdimgä kirelänüe Vaşingtonnıñ yuğarı dairälärendä  kisken räweştä tänqit’länä. Ämma monıñ inde bernindi mäğ’näse yuq. 

Bu täqdim AQŞqa qabat yasalmayaçaq. Fäqät AQŞ kiläse aylarda bu täqdim qarşına üze kiläçäk.

Bu niçek bulaçaq soñ?

 “The Washington Post” ta urın alğan yullar tübändägeçä yañğırıy:”Amerika Rusiya-Törkiyä häm İrannıñ Süriyädä xakimiyät/sistema qoruın qabul itärgä mömkin. Ämma Törkiyäneñ könbatış ittifaqı belän mönäsäbätlären zäğiflätüenä,Törkiyäne yuğaltuğa röxsät birelmäskä tiyeş”. ('How the Obama administration pushed Turkey into Russia's arms', 22/12, The Washington Post.)

Obama citäkçelege belän dä embiosisın däwam ittergän Amerikanıñ xäzerge sisteması AQŞqa bik naçar tışqı säyäsät mirası qaldırdı ,ämma kiläçäk xakimiyätneñ tışqı säyäsättä yalğışların tözätüläre häm Rusiya-Änkara arasın da tozaqqa töşeräçäk Rusiya/Putinğa qarşı bulğan tağın da tirän miras qaldırırığa tırışıla.  

Bu metaforanı bik yış qullanam:”Törkiyägä maxsus waqıtlarnı köyläw institutı bar”.

Rusiya Federaśiyäse ilçesenä höcüm Törkiyä –Rusiya- İran arasındağı yuğarı däräcäle oçraşu aldınnan yasaldı. İstanbul Bäşiktaştağı höcüm dä Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ Qazaqstan säfärennän êlek tormışqa aştı häm säfär kiçekterelde. Üterü bulğan könne Rusiya-Törkiyä-Qazaqstan liderları yaña oçraşu xaqında söyläşä ide.

Törkiyä prem’yer-ministrı Binali Yıldırım ilçegä höcüm oyıştırılğannan soñ yasağan belderüendä “Nigezdä bu kürgäzmä Rusiya-Törkiyä mönäsäbätläreneñ ütkäne , bügengese häm kiläçägen çağıldıruçı  möhim çara”dide.

Kürgäzmäneñ “Kaliningradtan Kamçatkağa”dip ataluın dä xäterlätep kitik.

Älbättä bu waqit isäbeneñ tağın berse şul uq kiçne Germaniyada küzätelgän Franśiyadağı yök maşinası höcümena oxşaş terror atakası.

Germaniya Federal’ parlamentı tışqı mönäsäbätlär komissiyäse başlığı Norbert Röttgen”Törkiyäneñ Süriyädä Rusiya belän kileşüe bik qurqınıç täräqqiyät’ bulır”dide.

İran ilbaşınıñ berence urınbasarı İsxak Cihangiri ul könne Törkiyägä kiläse ide. Ğamäldän çığarıldı. Döresräge kiçekterelde.

Rusiyäneñ belderüe Kreml’ häm ilbaşı idaräse kölliyäteneñ höcümne häm anıñ artındağı köçlärne ber ük küzlektän kürüen kürsätä.

Ber super köç ilçeseneñ üterelüe härwaqıt olı därtter. Ämma mondıy krizisnıñ säğät’lär êçendä çişelüe zarur. Monda Törkiyä ilbaşı Ärdoğannıñ künderü barışınıñ öleşe bik zur.

Rusiyäneñ mäs’äläne  bik tiz Berläşkän Millätlär Oyışması iminlek şurasına kiterep ğayepläw çığaruların da kürik.

Rusiya problemanı barı tik regional’ itep kürmäyäçäk,monı Änkarağa da kiñäş itärbez” diyelä  “Yani Şafak” gazetındağı yazmada (21/12).

Şunnan başlap AQŞ tibındağı däwlät häm global’ sistema bu räweşle êşli başladı.

16 nçı dekabr’dä  AQŞ däwlät departamentı häm CIA ”DEAŞ” terror oyışması belän neft’ säwdäse başqaruı däğwası öçen Törkiyädän ğafu ütende. Şul uq däğwa öçen Rusiyäneñ Törkiyädän ğafu ütenmäwe xäterlätelde.

18 nçe dekabr’dä Obama “Törkiyäneñ iskitkeç köçle armiyäse bar,ämma anıñ belän Süriyägä üz waqıtında tärtip kitermäde” dide.

19 nçı dekabr’dä Seberdä 39 keşe utırğan Rusiya xärbi oçqıçı kilep töşte.

Şul uq könne Awrupa Berlege Rusiyägä qarata sankśiyälären räsmi räweştä ozınayttı.

19 nçı dekabr’dä Rusiya “Törek ağımı” proyektınıñ Dumada raslanaçağın açıqladı.

Bu könge tağın ber waqiğa - Rusiya Federaśiyäseneñ Änkaradağı tulı wäqalätle ilçese Andrey Karlov Änkarada üterelde.

19 nçı dekabr’dä şulay uq Mäskäwdä Rusiya tışqı êşlär ministlığı räsmi zatı öyendä üle kileş tabıldı.

21 nçe dekabr’dä Kreml’ AQŞ belän Rusiya arasında êlemtä kanallarınıñ tuñdırıluın belderde.

24 nçe dekabr’dä NATO ğomum küzätüçese Bel’giyädä üle kileş tabıldı.

25 nçe dekabr’dä Rusiyäneñ TU-154 oçqıçı Qara diñgezgä kilep töşte.

26 nçı dekabr’dä Mäskäwdä bomba xäbäre belän 3 vokzaldan meñnärçä keşe küçerelde.

Şul uq könne “Rosneft’” başlığı İgor’ Seçinnıñ uñ qulı “Rosneft’” citäkçese Oleg Yerovinkin üterelde. Yerovinkin 1976 nçı yıldan birle däwlät iminlek komitetına xezmät ikän Rusiya küzläw oyışması generalı ide.

26 nçı dekabr’dä Mäskäwdä Ğiraq ilçelege binasında mädäniyat attaşesı Xäydär Jabar üle kileş tabıldı.

Vladimir Putin 23 nçe dekabr’ könne ütkärgän matbuğat oçraşuında “Rusiya Törkiyä häm İran da urın alğan öç yaqlı format Süriyä mäs’äläsendä täêsirle buluın rasladı. Bu formatnı däwam itterü kiräk. AQŞnı Rusiya, Törkiyä häm İrannıñ tırışlıqlarına quşılırğa çaqırabız”dide.

24 nçe dekabr’dä ilbaşı Ärdoğan da “20 nçe ğinwardan soñ Amerikada yaña ilbaşı êşkä kereşäçäk.Alar belän dä küreşäçäkbez. Äl Babta êşneñ bu öleşe bette ,ämma xäzer Münbiç bar. Amerika belän qulğa qul totışa alsaq Münbiçtän son Rakka bar”,-dide. (25/12,”Akşam”).

Tulı wäqalätle ilçe Karlovnıñ üleme belän bäyle Rusiya citäkçelegeneñ ike kritik belderüe bar.

Putin:”Döresen genä äytkändä oçqıçıbıznıñ Törkiyä citäkçelege ämere bulmıyça,Törkiyä - Rusiya  mönäsäbätlärenä zıyan salırğa telägän keşelär tarafınnan töşerelüenä şiklänep qarıy idem. Fäqät’ ilçebezgä ber poliśiya xezmätkäre tarafınnan höcüm yasalğaç fikerem üzgärä başladı”,-dide.

Kreml’ süzçese Peskov da Mäskäwneñ urtaq tikşerü törkemeneñ tikşerü näticälären kötärgä kiräk buluı turında uylawın belderde.

Rusiya ilçene üterü waqiğasınıñ Törkiyä – Rusiya mönäsäbätlärenä tozaq qoru buluına häm Rusiya –Amerika mönäsäbätlären ,Mäskäw -Tramp mönäsäbätlären maqsat itep aluına ışana.

Höcüm häm anı oyıştıruçılar xäzerge waqıtta Süriyä /Yaqın Könçığışta xakim  poziśiyäsendä bulğan Rusiya –Törkiyä häm İran öçlegenä AQŞnıñ integraśiyälänmäwen maqsat itep quyğanğa kürä ike süper köç “FETÖ”nı täêsirsez qıla ala.

20 nçe ğinwarda ilbaşı wazıyfasın qabul itep alaçaq Trampnıñ xäzerge waqıtqa qadär Rusiya häm başqa illär belän alıp barğan yäşeren diplomatiya ike super köç mönäsäbäteneñ yañara aluına işarät itä. Aña da zarar kiterergä telädelär.

Xäzerge sistemanıñ qarañğı yağı menä şulay. Ämma ul da iskerä.