Trampnıñ ciñüe häm Yaqın Könçığış öçen mäğnäse

2016nçı yılnıñ 8nçe noyabr’ könne ütkärelgän Amerikan ilbaşı saylawın “Cömhüriyätçe” namzät êşmäkär Donal’d Tramp ciñde. Trampnıñ saylaw kampaniyası waqıtında Yaqın Könçığış belän bäyle bularaq yasağan açıqlawları iyäläşelgännän üzgä ber tışqı säyäsät alıp baraçağın kürsätä. Bu räweşle Amerika Quşma Ştatlarınıñ Yaqın Könçığış säyäsätendä bertörkem yañarışlarnıñ bulaçağın äytergä bula.

Tramp ğomum bularaq “Demokratçı” Obamanıñ liberal’ xalıqara tışqı säyäsät añlayışına qarşı totışta tora. Trampqa kürä, Amerika Quşma Ştatlarınıñ xalıqara cämäğätçelek belän yaxşı mönäsäbätlär qamilläşterüe ber yaqlı teläk kenä tügel. Xalıqara oyışmalardağı häm ittifaqlardağı barlığı da şuşılay. Möhim bulğanı – mönäsäbätlärneñ üzqimmäte. Ägär mönäsäbätneñ üzqimmäte alğarıştan tağın da kübräk bulsa bu oçraqta qayber närsälär yalğış bara dimäk.

Törkemendä çiktän tış uñçı keşelärneñ buluına qaramastan Tramp Obamadan äwwälge Buş çorınıñ säyäsätennän dä çittä tora. Rejim almaştıru, demokratiya êksportı häm millät tözü kebek kereşülärgä Tramp qatği räweştä qarşı. Keşe xoquqları äytemeneñ dä Trampnıñ tışqı säyäsätendä urını yuq. Xätta ğazaplap intekterüne yaqlawçı poziśiyada torudan da tartınmıy. Ğazaplap intekterüne ni öçen yaqlawın qarağan çaqta Trampnıñ Yaqın Könçığış säyäsäteneñ möhim êlementlarınnan berse bularaq “terrorçılıqqa qarşı köräş”neñ toruın küräbez.

Niçek kenä bulmasın terrorçılıqqa qarşı köräş basımı berniçä cähättän möhim. Berençedän, bu basımnıñ İslamofobik bäyläneşe bar. Terrorçılıq – İslamnıñ däwlät tormışındağı küreneşe belän tiñläşterelä. Barı tik Tramp qına tügel, törkemendä bulğan keşelär dä şuşındıy qaraşları belän belenä. Bu cähättän barı tik “DEAŞ” qına tügel, urtaçıl qaraşlı Süriyä oppoziśiyası häm xätta “Möselman qardäşlär” xäräkätenä dä terrorçı statusı quyıla.

İkençedän, terror mäs’äläsendäge say totış yaqınça 20 yıldır reforma ölkäsendä tışqı basımnarğa duçar bulğan töbäktäge avtoritar rejimnarnı tınıçlandırğan wazğiyättä. Bu cähättän Trampqa berençe bulıp şaltıratıp qotlawçı lidernıñ Misır İlbaşı Abdülfättah Äl-Sisi buluı şaqtıy mäğnäle. Terrorçılıqqa qarşı köräştä xezmättäşlek urnaştırğan çaqta illärendä kemne izüläreneñ Tramp citäkçelege öçen artıq ähämiyätkä iyä bulmayaçağı kürenä.

Öçençedän, Obama citäkçelegeneñ töbäktä soñğı biş yılda alıp barğan yalğış säyäsäte Rusiyä, İran, Ğiraq şiği suğışçıları, “PYD” häm “Hizbullah” kebek illär häm qorılışlarınıñ möhim qazanışlarğa ireşüen täêmin itte. Trampnıñ Yaqın Könçığış säyäsäte häm terrorçılıqqa qarata totışı şuşı qazanışlarnıñ nığıp qaluına säbäp bulaçaq.

Trampnıñ terrorçılıqnı sönni dönyadağı radikalizm belän tiñläp qabul itüen küräbez. Bu qısada şuşındıy uq säbäplär belän töbäktäge barlığın legalläşterergä tırışuçı Rusiyä belän urtaq payda oçraşa. Näq menä şuşı oçraşu noqtasında Tramp xakimiyäteneñ Süriyädäge Äsäd rejimına mäydan açaçağın küräbez. Möhim öleşe İslamçı êlementlardan torğan Süriyä oppoziśiyası da Trampqa kürä terrorçı xökemendä. Şuşı qaraş totışı belän Äsädne dä naçarnıñ yaxşısı bularaq bäyäli. Ayıruça Rusiyäneñ Tramp tarafınnan urtaq bularaq kürenüe Äsäd rejimı belän Tramp citäkçelege arasında cilem wazıyfasın başqaraçağın äytergä bula.

Äsädne terrorçılıqqa qarşı berlektäş bularaq kürüçe Tramp belän bergä monnan arı Süriyädä “Äsädsez çişeleş” êzlänüeneñ tulısınça ğamäldän çığuın äytsäk yalğış bulmas. Fäqät bäreleşlärneñ däwam itüe Süriyädä yortsız-cirsez qalğan tınıç xalıqnıñ xälen könüzäk mäs’älä bularaq quzğata. Bu mäs’älädä Trampnıñ täqdime – buffer töbäge buldırılıp, yortsız-cirsez qalğannarnıñ şuşı töbäktä urnaştırıluı. Biredä Trampnıñ uy-fikere, älbättä, bu keşelärneñ iminlegen täêmin itü tügel. Möselmannarnı potenśial yanaw bularaq kürüçe Tramp Süriyädän Könbatışqa qaçaqlar ağımın kontrol’ itü öçen borçıla. Süriyälelär cähätennän Tramp - ömetkä açılğan işeklärne yabıp quyuçı şäxes xökemendä.

Süriyälelär belän ber rättän Tramp däwere – Yaqın Könçığış säyäsätennän iñ tiskäre yoğıntısında qalaçaq törkemneñ fälästinlelär buluında şöbxä yuq. Bügengä çaqlı alıp barılğan amerikan saylaw kampaniyalarında Tramp iñ qatı İzrail yaqlı torışta torğan keşe buldı.

Monnan arı İzrailneñ amerikan citäkçeläre tarafınnan çişeleş öçen söyläşülärgä mäcbür itelüen kötü yalğış bulır. Trampnıñ yähüd bistäläre mäs’äläsendä dä nindi dä bulsa ber tänqitläwe yuq. Mäs’äläne xätär, qurqınıç qıluçı başqa ber xosus isä – Trampnıñ Qudüsne (Yerusalimnı) İzrailneñ mäñge başqalası itep räsmi räweştä tanuda qıyınlıq kürmäwe.

Trampnıñ Obama çorında ireşelgän atom-töş kileşüenä qarşı buluı mäğlüm. Läkin bu wazğiyätneñ İran belän Amerika Quşma Ştatları arasındağı mönäsäbätlärneñ tiskäre yünäleştä baruın äytü yalğış bulır. Kiresençä bu wazğiyät İranda kileşügä qarşı bulğan “börketlär”neñ qulınpragmatik Xäsän Ruhanigä häm Cävad Zarifkä qarşı köçäytäçäk.

Bu räweşle kübräk İrannıñ êçke säyäsätenä täêsir itüe kötelä. Trampnıñ ğomum Yaqın Könçığış säyäsäte cähätennän qaralğan çaqta İran östenlekle torışın däwam itterä. Bar närsädän êlek Trampnıñ terrorçılıqnı kübräk radikalläşkän sönnilek belän tiñläşterüe häm Äsäd rejimı wä Rusiyä belän xezmättäşlekkä açıq buluı da İrannıñ faydasına. Ayıruça Trampnıñ Soğud Ğaräbstanın radikal’ oyışmalarğa qarata yomşaq buluda gäyepläwe häm Soğud Ğaräbstanı nefteneñ importın tuqtatu belän yanawı da İranlılar yağınnan qanäğätlelek belän qarşılandı.

Trampnıñ atom-töş kileşüen qabat söyläşügä açaçağın belderüe – barı tik ildäge urtaçıl qaraşlı pragmatik köç üzäklären qaqşataçaq täräqqiyät bularaq kürenä.

Qısqası, Tramp çorında alıp barıluı kötelgän Yaqın Könçığış säyäsäte töbäkne tağın da problemasız qılaçaq säyäsät kebek kürenmägäne kebek xäzerge köç tigezlegen dä artıq üzgärtäçäk üzençälekkä iyä tügel.