Yaqın Könçığış kiläçägendä Tunis demokratiyäse

“Ğaräp yazı”nıñ bişege Tunis awır borılış barışınnan uza. İl şaqtıy citdi problemalar aldında tora. Zäynäl Abidin bin Ali xalıq baş kütärüe näticäsendä bärep töşerelgän 2011nçe yıldan birle biş yıl êçendä ildä altı tapqır premyer-ministr almaşqan. İminlek, totrıqlılıq, yuğarı inflyaśiya häm êşsezlek problemaları citdi däräcägä citkän. İqtisadi üseş tizlege dä “Ğaräp yazı” aldınnan bulğanınnan artta qalğan. Bıyıl berençe çirektä üseş tizlege 1%nı uza almağan. Tunis dinarı dollar aldında qimmäten yuğaltqan bulsa, êşsezlek küläme 15%nı uzğan. Tunis iqtisadınıñ "motorı" turizm da 2015nçe yıldağı terror höcüme näticäsendä alğan yaraların äle dä beterä almağan.

Ayıruça 2011nçe yıldağı inqilaptan äwwälge oyışmalarda reforma ütkärelä alınmawına säbäp bulğan äşnälek häm korrupśiya – ilneñ iñ zur problemaları arasında toruın däwam itterä. Ğaräp dönyasına model’ täşkil itüçe, dönyanıñ iñ yäş’ demokratiyälärennän berse bulğan Tunista problemalarnıñ demokratik rejim êçendä xäl itelüe häm ilneñ häm dä Yaqın Könçığış töbägeneñ kiläçäge cähätennän bik zur ähämiyätkä iyä.

İlneñ xäzerge awır wazğiyäte arqasında Premyer-ministr Habib Ässid xökümäte soñğı ike ayda wazıyfasın taşlaw öçen citdi basımnarğa duçar. Premyer-ministr belän ber ük partiyadan bulğan İlbaşı Äl Bacı Kaid äl Säbsineñ iyün’ ayında xökümätne tänqitläwe häm yaña milli berlek xökümäten tözüne täqdim itüennän soñ xökümät öçen sanawlı könnär başladı.

31nçe iyül’dä Tunis parlamentınıñ 118 äğzase Ässid xökümätenä ışanıçsızlıq tawışın birde. Berniçä könnän soñ İlbaşı Äl Säbsi şulay uq üz partiyasınnan häm Ässid xökümäte ministrlarınnan bulğan Yusuf Äl Şahidnı yaña xökümätne tözü belän wazıyfalandırdı.

Nigezdä Äs Säbsineñ “Nida Tunis” partiyası firqa êçendäge kileşmäwçänlek näticäsendä 22 xalıq ışanıçlısınıñ wazıyfadan kitüe arqasında parlamenttağı küpçelegen yuğaltqan wazğiyättä. Bügenge köndä möselman dönyasınıñ aldınğı säyäsi fiker iyälärennän bulğan Raşid Gannuşineñ partiyası “Nahda xäräkäte” xäzerge waqıtta parlamentta iñ küp xalıq ışanıçlısına iyä. Läkin “Nahda” ildäge çetrekle şartlar arqasında premyer-ministrnıñ üz partiyasınnan saylanmawın problema bularaq kürmi. Demokratiyanıñ urnaştırıluın häm säyäsi xakimiyätneñ nığuın berençel östenlek bularaq bilgelägän. “Nahda” uzğan çorlardağı täcribälärneñ añ-beleme belän xäräkät itä. Demokratiyanıñ beterelüennän iñ tiskäre räweştä yoğıntısında qalaçaqlarnıñ üz qatlamı bulaçağına ışanıp xäräkät itä.

Premyer-ministr wazıyfasınıñ üz partiya xalıq ışanıçlısında buluın taläp itmäwçe “Nahda xäräkäte” dä milli berlek xökümäten yaqlıy. Tağın da kübräk säyäsi partiyadan toraçaq xökümätneñ ahäñ buldıruınıñ tağın da awır bulaçağı mäğlüm, fäqät monıñ başqa östenlekläre bar. Xökümätneñ qabul itüe zarur radikal reforma qararlarına bireläçäk kiñ qatlamlı yaqlaw şaqtıy möhim. Qabul itelüe häm ğämälgä kertelüe zarur radikal reformalar öçen kiñ qırlı kileşü nigezeneñ täêmin itelüe zaruriyätkä äylände.

Yäş Tunis demokratiyası äle haman êlekke avtoritar sistema oyışmaları buldırğan nigezdä yäşäw mäydanın salırğa tırışa. Läkin êlekke çor oyışmalarınıñ reforması häm şuşı qorılışlarnıñ däwam itelüennän mänfäğäte bulğan törkemnärneñ qarşılıq kürsätüen cimerü bik ciñel tügel. Ämma xökem sörgän yuğarı inflyaśiya häm xronik êşsezlek, totrıqlılıq häm iminlek problemaları terätkän mäcbürilek näticäsendä oyıştırılğan milli berlek xökümäte bu wazğiyättä çığu yulın täêmin itä ala. Kiräkle reformalarnıñ ğämäli başqarıluı häm status-kvodan mänfäğäte buluçılarnıñ qarşılıq kürsätüeneñ cimerelüe zur külämdä kiñ qolaç qatlamlı milli berlek xökümäte belän mömkin bulaçaq.

Ayıruça xökümätneñ şaqtıy kiñ qatlamğa cäyelgän buluı İlbaşınıñ partiyası häm oyıştırılaçaq koaliśiyanıñ töp aktyorı “Nida Tunis”ta kürengän tiskäreleklärgä qarşı da “tormoz yoğıntısı”n täşkil itäçäk. “Nida Tunis”tan zur ber törkemneñ ayırılıp, ayırım partiya tözüeneñ iñ möhim säbäben İlbaşınıñ partiyanı ğailä milege kebek kürüe häm ulı Hafız Kadı Äl Säbsineñ partiya êçendä östenlegen tora-bara arttıruı xäbärläre täşkil itä. İlbaşınıñ xökümätne tözü belän wazıyfalandırğan Yusuf Äl Şahidnıñ da tuğan buluınepotizm, äşnälek, qoda-qodağıylıq raslawların qabat quzğattı.

Fäqät partiyada şuşı yünäleştä buluı äytelgän awışlıqnıñ milli berlek xökümäte belän tağın da ciñelräk terpelänä aluın äytergä mömkin. Çönki şaqtıy kiñ qolaç qatlamlı xökümätneñ barlığın ozaq waqıtlı qıluı häm uñışlı bula aluı zur külämdä koaliśiyanıñ töp partiyasınıñ tiskärelekläreneñ beterelüenä bäyle.

Yaqın Könçığış häm Tönyaq Afrikanıñ kiläçäge – Ğaräp Yaqın Könçığışında demokratiya modele bularaq barlığın däwam ittergän yäş Tunis demokratiyasınıñ kiläçäktäge säyäsi totrıqlılığına häm xoquq östenlegenä tayanğan rejimnıñ urnaştırıluına bäyle. Bu cähättän keçkenä ber il bulğan Tunisnıñ östendä bik zur yök bar. Tunis säyäsätçeläreneñ şuşı yökneñ añ-fikere belän xäräkät itüe – häm Tunis häm Yaqın Könçığış kiläçägenä häm dä Awrupanıñ iminlegenä turıdan-turı täêsir itäçäk.