Yämändä mixnätle Ramazan

Yämän – Ğäräp Yaqın Könçığışınıñ iñ fäqir ile. Häm bu ildä 14 ay buyı cämğiyävi näticäläre bik xätärle, qurqınıç bulğan suğış yäşänä. Yämän xalqı bu Ramazanda bik zur mixnätlärgä duçar buldı. Aprel’ ayında başlanğan häm yaqınça ike ay däwam itkän utnı tuqtatu – zıyannıñ beterelüenä keçkenä ber forsat birgän ide. Läkin Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ Yämän maxsus wäkile täqdim itkän yul kartasında iñ êlek qaysı êtapnıñ başqarılaçağı mäs’äläsendä kileşmäwçänlek yäşände.

Nigezdä maxsus wäkil İsmail Vild Şäyex Ahmädneñ täqdimnären taraflar uñay qarşıladı. Täqdimnär arasında ğisyançılarnıñ (xusitlar häm berlektäşe êlekke däwlät başlığı Ali Abdullah Salihka bäyle xärbi berleklärneñ Sana belän bergä 2014nçe yıldan birle basıp alınğan cirlärdän çigenüe, suğışçılarnıñ awır qorallardan arındırıluı häm berlek xökümäteneñ tözelüe kebek şartlar bar ide. Läkin xusitlar berençe adım bularaq waqıtlı berlek xökümäteneñ başına bir konsensus başlığınıñ bilgelänelüen teläde. Xalıqara cämäğätçelek tanığan Yämän xökümäteneñ liderı Abd Rabbuh Mansur äl-Hadineñ küçeş xökümäteneñ dä başında buluı şartında qatğilar ide. Yuğisä Äl-Hadineñ ike yıllıq waqıtı tulğan ide. Ayıruça xäzerge krizisnıñ kilep çığuında küçeş çorındağı uñışsız citäkçelekneñ zur öleşe bula.

Monnan tış äl-Hadi tarafı xusitlarnıñ häm berlektäşläreneñ basıp alğan şähärlärdän çigenüen häm qoralsızlanuın da berlek xökümäte tözelüennän tağın da östenlekle buluın belderde. Tabiği bularaq ike aylıq aradan soñ bäreleşlär qabat başladı.

14 ay buyı xökem sörüçe Yämändäge suğış xäzerge waqıtta citdi humanitar krizisqa äylände. Suğış aldınnan da xätta xalıq sanınıñ zur öleşe awır tormış şartlarında yäşi ide Yämändä. Xäzer wazğiyät tağın da xätär buldı. Şaqtıy urında 40 gradustan kübräk bulğan hawa cılılığı, ozaq waqıtlı êlektr özelüe, su köteklege häm ğomum fäqirlek Ramazan ayın Yämän xalqı öçen şaqtıy awırlaştırdı. Bala ülemnärenä säbäp bulğan kizü xastalıqları, êpidemiya - Yämändä könlek tormışnıñ öleşenä äylängän wazğiyättä.

2015nçe yılnıñ aprel’ ayı belän 2016nçı yılnıñ may ayları aralığında Soğud Ğäräbstanınıñ äydäp baruçanlığındağı ğäräp koaliśiyasınıñ operaśiyaları näticäsendä tınıç xalıqtan 9 meñ 136 keşeneñ ğomere özelgän. Bolarnıñ 18%ın xatın-qızlar, 24%ın da balalar täşkil itä. Yaralanuçılarnıñ sanı 16 meñnän kübräk.

Küp sanda yul, küper, hawa mäydanı, xastaxanä häm mäktäp höcümnär näticäsendä qullanılmaslıq xäldä. 325 meñnän kübräk öy yäşälmäslek wazğiyättä. Bombalaw häm bäreleşlär arqasında 2 million 800 meñ keşe torğan cirlären taşlap kitärgä mäcbür buldı. Xalıqara yarlıqaw oyışması belän bergä şaqtıy cirle häm dönyaküläm ictimaği oyışmalar ğäräp koaliśiyasınıñ qullanıluı tıyılğan kasset bombaların ırğıtuın alğa sörä.

Yartısı olı yäştägelär buluı belän bergä yaqınça 15 million keşe azıq-tölek iminsezlege problemasına duçar.

BMOnıñ Yämän humanitar koordinatorına kürä, Yämändäge wazğiyät xäzerge waqıtta dönyadağı iñ qurqınıç, iñ wähim krizislardan bersen täşkil itä. Bala ülemnäreneñ başqa säbäbe dä – kim tuqlanu häm açlıq. Citmäw belän bergä qibat buluı da - azıq-tölek problemasınıñ başqa ber yağı. Şaqtıy ğailä satıp alu köçeneñ kim, yarlı buluı arqasında bazarda bulğan aşamlıqlarnı satıp ala almıy. Xalıq sanınıñ yaqınça 80% törle külämdä humanitar yärdämgä moxtac.

Berläşkän Millätlär Oyışması äğza däwlätlärne 2016nçı yıl öçen Yämängä 1 milliard 800 million dollar külämendä yärdäm kürsätergä çaqırdı. Fäqät xäzergä çaqlı bu miqdarnıñ barı tik 17% ğına tä’min itelä alındı.

Yämändä ni öçen suğış bara soñ? Matbuğatta yış telgä alınğan säbäp – 2014nçe yılnıñ sentyabr ayında başqala Sananı basıp alğan xusit suğışçılarınıñ İran isemennän wäqälät suğışın alıp baruı ide. Bu räweşle alarnı Soğud Ğäräbstanına qarşı İrannıñ qotırtuı ide. Xusitlar Yämänneñ öçtä bersen täşkil itüçe şiği zäydit xalıq törkemnärennän çıqqan töp iseme “Änsarullah” bulğan dini-säyäsi xäräkät. İran belän bulğan bağlanışları da ser tügel. Fäqät İrannıñ Yämändäge yoğıntısın da artıq küpertmäskä kiräk. Berençedän, xusitlar böten zäyditlärneñ yaqlawına iyä yügel. Ayıruça zäyditlärneñ bötenese dä İran yaqlı tügel.

Xäzerge waqıtta xusitlar belän xezmättäşlek urnaştırğan êlekke İlbaşı Ali Abdullah Salih ta äydit törkeme äğzase. Fäqät Salihnıñ däwlät başlığı waqıtında ğädättä Soğud Ğäräbstanı belän yaqın mönäsäbätlär urnaştırıldı. Soğud Ğäräbstanınıñ yärdäme belän uzğan çorlarda xusitlarğa qarşı altı tapqır suğışqan. Xusitlar belän Salihnı berläşterüçe - ber ük mäzhäbtän buluı tügel. Säyäsi yaqtan çitläşterelüne qabul itä almağan Salih xusitlarnı üzen Yämän säyäsätendä qabat täêsirle qılaçaq qoral bularaq kürde. Üzäk citäkçelekneñ daimi basımnarına duçar bulğan xusitlarnıñ Sananı basıp aluı da İrannıñ yünäleş birüe arqasında bulmadı. Nigezdä xusitlarnıñ böten Yämängä xakim bula alaçaq köçläre dä yuq. Salih belän uzğan çorlarda altı tapqır suğışqan törkem bularaq aña da bik ışanmıylar. Barı tik xusitlar monnan arı üzläreneñ töp köç törkemnärennän berse buluın kürsätü öçen konyukturanı, ağımdağı barışnı uñaylı dip taptılar.

Soğud Ğäräbstanı öçen töp borçılu tudırğan mäs’älä - Yämändä İran yaqlı rejimnıñ tuğan buluı tügel. Monnan arı üz kontrolennän çıqqan Salihnıñ İranğa bik yaqın bulmawın soğudlar yäxşı belä. Soğud Ğäräbstanınıñ Sanada äl-Hadi citäkçelegeneñ bärep töşerelüenä kisken reakśiya kürsätüeneñ säbäbe – Yämänneñ xusitlar belän Salihnıñ xezmättäşlege belän üz kontrol’ mäydanınıñ çitenä çığu riskına bäyle ide. Strategik möhimlege arqasında Yämänneñ daimi räweştä Soğud Ğäräbstanınıñ kontrole astında buluı – Soğud Ğäräbstanınıñ tışqı säyäsäteneñ mäcbüriyätlärennän bersen täşkil itä.

Läkin soğudlar cähätennän mäs’äläneñ İran-Soğud Ğäräbstanı köç köräşe yağınnan quzğatıluı – xalıqara cämäğätçelek küzlegendä yaqlaw tabuına mömkinlek tudıra. Şuña kürä dä Soğud Ğäräbstanı Yämändäge qatışuların töbäktä artqan İran êşçänlege cähätennän qaraluın häm anıñ yoğıntısın beteräçäk qatışu kebek täqdim itüne saylap aldı. Problema isä asılında kübräk cirle dinamikalarnıñ êtärelep cibärelüe ide.