"Ğaräp yazı"nıñ yazmışı

Yaqınça 5 yıl elek “Ğaräp yazı" dip atalğan ğaräp dönyasındağı avtoritar rejimnarğa qarşı iskän ğiysyan cile Tunista üz maqsatına ireşte. İlnen könyağında ğiysyan başlanıp 5 ay uzğannan soñ 2011nçe yılnıñ 14nçe ğinwar könne Tunisnıñ däwlät başlığı Zäynäl Abidin Bin Ali ildän kitte.

Tunistan iskän cil Misır, Liviya, Yämän, Baxreyn häm Süriyädä dä üz tä'siren kürsätte. Başta bu ğiysyan dulqını töbäktä häm töbäk çitendä Yaqın Könçığışnıñ kiläçäge mäs'äläsendä ömetlärneñ yäşärüenä säbäpçe buldı. Läkin berençe qazanışlarınnan soñ töbäktä ber-ber artlı fäläkätlär barlıqqa kilde. Misırda saylanğan xökümät yaqınça ber yıldan soñ tüntäreleş belän çitläşterelde häm yözlärçä keşeneñ ğomeren özgän, meñnärçä keşene törmälärgä utırtqan xärbi citäkçelek qorıldı. Avtoritar liderlarnıñ xaqimiyättän çitläşterelüenä qaramastan Liviya belän Yämändä monnan soñ xalıqara üzençälektäge watandaşlar suğışına barlıqqa kilde. Baxreynda isä kürşe illärneñ qatışuı belän cıyınnar bastırıldı. Süriyädä rejimnıñ taşlama yasamawı yöz meñnärçä keşeneñ ülüenä, millionnarnıñ yortsız qaluına säbäpçe bulğan global' häm regional' wäqalät köräşen kiterep çığardı.

Xaqlı taläplär belän barlıqqa kilgän ictimaği ğiysyannardan bügenge köndäge xaos niçek itep kilep çıqtı soñ?

Härnärsädän alda şunı äytergä kiräk, zamanadan artta qalğan despot citäkçelärdän qotılu ğına citmi. Här idarä, bilgelängän wazifalarnı cirenä citkerüçe oyışmalarnıñ tözelüe häm cämğiyättä däwlätkä ışanunıñ qorıluı näticäsendä däwam itterelä alına. Ayıruça 2003tä Ğiraqtağı Amerikan qatışuınnan alınuı zarur sabaqlardan berse bu bulırğa tiyeş ide.

Küpçelek diktatorlardan qotılu niyäte belän başlanğan ictimaği qarşılıq kürsätü xäräkätläre oyışmalar häm formalaşunıñ ähämiyäten añlap betermiçä eş başqara. Yuğisä baştağı lidernıñ citäkçelektän çitläşterelüe eşneñ başlanğıçı bulıp tora.

“Ğaräp yazı"nnan tä'sirlängän illär arasında Tunis xäzergä xaostan qotıldı. Tunistağı täcribäle üzgäreş barışında tübändäge faktorlarnıñ tä'sirle buluın äytä alabız:

Berençese – Tunis armiyaseneñ qalğannarınnan ayırmalı bularaq apolitik torışı bar häm üz mänfäğaten cämğiyätkä turı kitermägän.

İkençese – Tunista qalğan “Ğaräp yazı" illärennän ayırmalı bularaq köçle ictimaği oyışmalar bar. İldä 2013tä säyäsilärgä qarata höcümnär säyäsi qotıplaşunı arttırğa şartlarda häm töp qanun söyläşülärendä kileşmäwçänleklär kilep çıqqanda ictimaği oyışmalarnıñ initsiativa aluları säyäsi çişelmäwçänleklärneñ betüen tä'min itte. İlnen aldınğı eşçe hönärçelär berlegeneñ, eş belän tä'min ştüçe oyışmanıñ, advokatlar kollegiyaseneñ häm aldınğı keşe xoquqların saqlaw oyışmasınıñ berläşüe näticäsendä qorılğan Milli dialog dürtlese bäreleşüçe säyäsi qotıplar arasında söyläşülärneñ qabat däwan itterelüendä möhim rol uynadı.

Öçençe möhim faktör bularaq ta Än-Nahda partiyase uynağan rolne qarap uzarğa kiräk. 2011nçe yıldan alda qorıluı tıyılğan häm liderı sörgendä buluına qaramastan Nahda qalğan ğaräp illärendäge İslami xäräkätlärennäñ ayırmalı bularaq ildäge qalğan säyäsi oyışmalar belän dialog qoru häm urtaq nigezdä eş başqaru traditsiyase bulğan qorılış bula. Bu wazğiyät partiyaneñ Bin Alidän soñ berençe saylawlardan soñ ike aldınğı partiya belän koalitsiya qoruınn qulaylaştıra. 2014nçe yılda yuğaltılğan ğomüm saylawdan soñ ciñelüne qabul itä häm saylawnı qazanğan partiya belän härwaqıt elemtä eçendä bula.

Bin Ali Tunistan kitkännän soñ 2011nçe yılnıñ fevral ayında Misırda Hüsnü Mübarek wazifadan üz teläge belän kitte, üktyäbr ayında Liviyada Muammer Kaddafi ülde häm 2012nçe yılnıñ fevral ayında Yämän däwlät başlığı Ali Abdullah Salih kitep bardı. Ber yılda 4 avtolrat citäkçelektän çitläşterelde. Hiçşiksez, Liviyadan tış qalğannarı xärbi bulmağan baş kütärüneñ uñışları buldı. Läkin annan soñğı täraqqıyät bu uñışlarğa tap töşerde.

2013nçe yılnıñ iyul ayında Misırda başqarılğan xärbi tüntäreleştän soñ uzğan saylawda ciñü yawlap, däwlät başı wazifasın alğan Möselman Qardäşlärneñ xaqimiyäte azağına yaqınlaştırıldı häm lider kadrı belän meñnärçä tarafdarı törmägä utırtıldı häm üterelde. Liviya häm Yämändä isä watandaşlar suğışı başlandı. 2011nçe yıldan alda Mübarek bar köçne qulda totar öçen belä torıp ildä zäğif qorılışnıñ buluın sayladı. Säyäsi qorılıştan çittäge armiya monıñ berdänber iskärtmäse buldı. Şul räweşle Mübarekneñ bärep töşerelüennän soñ barlıqqa kilgän buşlıqnı armiya tutıraçaq ide. Yämän häm Liviyada isä ğomüm formalaşu häm armiya ber oyışma bularaq Misırğa kürä tağın da zäğif ide. Şunıñ öçen ilbaşları xaqimiyättän çitläşterelgäç armiya Misırdağığa oxşaş eşçänlek kürsätä almadı häm avtoritet buşlığı här ike ilne dä watandaşlar suğışına etärde.

Şul uq waqıtta bik köçle oppozitsiya bulğan, fäqat däwlät başlıqları citäkçelektä qalğan Süriyä häm Baxreynda ayırmalı täraqqıyätlär küzätelde. Baxreynda Soğud Ğaräbstanı ğaskäriye qatışuı näticäsendä Äl Xälifä ğailäse cämğiyätkä qarşı tağın da köçäyde. Süriyädä isä fäläkät barlıqqa kilde.

Tağın da naçarı – Ğiraqta yawlawdan soñ xaos şartlarında üskän “DAEŞ" terror oyışması däwlät avtoritetı yuqqa çıqqan urınnarda cir kontrolen üz qulına küçerä alırlık däräcädä aktiv xälgä kilde.

Soñğı 5 yılğı täraqqıyätlärdän tübändäge näticäne kürep bula:

Berençese – xärbi bulmağan qarşılıq kürsätü qaywaqıt avtoritar reşim qarşında anıñ töp teräklären qaqşata alaçaq yäisä nigezen tar-mar itäçäk däräcädäge köçkä iyä bula ala. Läkin xärbi bulmağan qarşılıq kürsätü armiyaneñ köç buşlığın tutıra alaçaq däräcädä köçle bulğan yäisä avtoritar rejimnıñ bilgele xalıqqa iyä bulğan oçraqlarda citärsez qala ala. Xärbi bulmağan köç rejimnı artta qaldırğan oçraqlarda da xärbi bulmağan formalaşular barlıqqa kiläçak köç buşlığın häm monıñ citdi näticälären isäpkä kertergä tiyeş.

İkençese – ber rejimğa qarşı baş kütärgänçe il belän citäklär öçen tözelgän plan yuk ikän bu baş kütärü krizisnıñ ber öleşe bulaçaq.

Öçençese – rejimğa qarşı eşkä kereşkän xärbi bulmağan qorılışlarnıñ ber-berse arasında elemtä kanalların qoruları häm urtaq kileşü tä'min itüläre mäs'äläsendä konventsiya barlıqqa kiterergä tırışuları zarur.

Dürtençe xosus isä – gradualizm häm reformizm bötenläy üzgärtep qorudan tağın da ratsional' totış bulıp tora. Yuğisä barlıqqa kilgän avtoritet buşlığı qoral kemneñ qulında bulsa, alar tarafınnan beterelergä tırışılaçaq.

“Ğaräp yazı" bügenge köndä ireşkän wazğiyät qayberläre tarafınnan “Ğaräp qışı" bularaq bäyälänä. Bu qaraş şunı iğtibarsız qaldıra: Ğaräp yazı kebek ictimaği tirbänülär mizgellek närsä tügel. Qayber xaqlı ictimaği taläplärneñ buluın äytergä kiräk. Bolar däwamlı taläplär. Alar qanäğatländerelmägän oçraqta däwamlı bularaq yaña baş kütärülärne kiterep çığaruçı tä'sir barlıqqa kiteräçäk. Şul räweşle “Ğaräp yazı" dip atalğan tirbäleş waqıtlıça tügel, ä oçı-qırıyı kürenmägän barış dip äytü tağın da döres.