AQŞnıñ Qıtay säyäsäte

AQŞ Qıtaynı iñ möhim strategik köndäşe bularaq kürä. Nigeze Obama çorında salınıp, Qıtaynı tigezläw öçen ğamälgä kertelgän “Aziya uyınçısı” strategiyseneñ niçek itep çınğa aşırılaçağı mäs’äläsendä möhim sorawlar bar. Bayden citäkçelegeneñ Qıtaynı çikläw häm tigezläwne strategik maqsat bularaq däwam itterüe, läkin bu strategiya ısullarında ayırmalıqlarnıñ bulaçağı añlaşıla. AQŞ däwlät särqätibe Blinken häm Saqlanu ministrı Ostinnıñ Yaponiya häm Kön’yaq Koreyağa säfäre belän Ostinnıñayıruça Hindıstanğa säfärläre Qıtayğa qarata yasalaçaq adımnarnıñ bilgele küçärlären barlıqqa kiterä. Berençe maqsat – tradiŝion ittifaq bağlanışların nığıtu öçen köçle säyäsi êlemtä qoru. Annarı soñ Qıtaynıñ geopolitik kiñäyüenä qarşı bu demokratik häm säyäsi bocranı iqtisadi häm xärbi yaqtan köçäytü.

Blinken Yaponiyada qullanğan tel Bayden citäkçelegeneñ Qıtaynıñ barı tik iqtisadi häm xärbi yanaw ğına tügel, ä şul uq waqıtta norm-üzäkle liberal tärtipkä dä yanawın uylawın kürsätä. Demokratiya, keşe xoquqları häm xoquqnıñ östenlege kebek ölkälärdä Qıtaynı kübräk maqsat itep aluçı yaña citäkçelek bu mäs’äläneñ xalıqara sistemanıñ kiläçäge belän bäyle bäxäs tudıraçağın da añlıy.

Qıtayğa qarşı global’ front barlıqqa kiterergä tırışqan Bayden citäkçelegeneñ xalıqara tärtipneñ üzgäreşe bäyläneşendäge ikençe maqsatı da – tradiŝion ittifaq sistemasın tözekländeräçäk räweşle könbatış kanatı astında geopolitik yaqtan yañaru. Bu mäs’älädä transatlantik bağlanışlarda Tramp çorında barlıqqa kilgän zıyannıñ beterelüe häm açılğan yarıqlarnıñ zuraymıyça yabıluı Baydennıñ östenlekläre arasında urın ala.

Blinken NATO Ministrları cıyılışı qısalarında säfär yasağan Bryussel’da bu totış tağın da yaxşıraq kürelde. Bayden citäkçelegeneñ biredä ike maqsatı bar. Berençese – Transatlantik geopolitik bloknıñ iñ möhim bağanası bulğan NATOnıñ strategik missiyaseneñ qabat bilgelänüe. Tramp çorında ittifaq êçendä tarqalular kürelgän NATO Bayden citäkçelege öçen berençe çiratta tözekländerelüe zarur ittifaq sisteması bulıp tora.

İttifaqnıñ barı tik saqlanu häm iminlek oyışması bulmawın assızıqlawçı Blinken Bryussel’da säyäsi yağı tağın da yaqtırtılğan NATOnı alğa çığardı. Tağın da möhime – NATOnıñ Qıtayğa qarata totışınıñ niçek bulaçağı Transatlantik geopolitik küçäre iñ küp quzğatqan mäs’älälär başında tora. Oyışma bularaq “Qıtaynı añlaw” êtabında buluların äytkän ğomüm särqätip Stoltenberg Qıtayğa qarata yanaw süzen yışraq qullana başladı. Şulay itep Awrupa Berlege Yuğarı wäkile Borrelnıñ da Blinken belän söyläşüendä bu totışınıñ qabatlanuın kürep bula.

Qıtay belän xezmättäşlek forsatlarınıñ buluın belüçe Awrupa şul uq waqıtta bu êşneñ strategik bäxäskä äylänüen dä añlıy. Şul räweşle Bayden öçen NATOnıñ Rusiyä häm Qıtayğa qarşı tözeläçäk yaña Transatlantik angajementında iñ qatı bağana buluı kürelä.

Bayden citäkçelegeneñ ikençe maqsatı isä – Transatlantik küçärle könbatış geopolitik frontınıñ bülengän qorılışın tözekländerü. NATOnıñ Ministrlar oçraşuında qatnaşqan Blinken belän ber rättän Baydennıñ Awrupa Berlege liderlar oçraşuına videokonferenŝiya aşa totaşıp, Qıtay häm Rusiyägä iğtibarnı cälep itüe Awrupağa işaräläw kebek.

Blinken AQŞnıñ Qıtay belän köräşendä Awrupağa ber yaqnı ğına totarğa täqdim itmäsä dä, Qıtay mäs’äläsendä saylarğa mäcbür itäçäkläre añlaşıla. Awrupa Berlege bu könnärdä çınğa aşırırğa tırışqan yaña strategik avtonomiya säyäsäten şäkelländerüçe borçulardan berse – Qıtay. Şunıñ öçen Qıtayğa qarşı strategik berbötenlekneñ barlıqqa kiterelüe öçen AQŞ liderlığına “äye” dip äytäçäk Awrupa turında süz bara.

Murat Yäşiltaş

SETA säyäsät, iq’tisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň iminlek tikşerenüläre direktorı, yazuçı, professor, doktor.