10 yıl dӓwam itüçe Süriyä krizisı

Säyäsi,iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň  iminlek tikşerenülӓre direktorı yazuçı dośent  doktor Murat Yӓşeltaşnıň Süriyӓ krizisı xaqında aňlatmasın tӓq’dim itӓbez.

Süriyӓdӓ 10 yıl buyı watandaşlar suğışı dӓwam itӓ hӓm bu krizis ӓlegӓ berniçek tӓ xӓl itelmӓde. Yöz meňlӓgӓn süriyӓleneň ğomeren özgӓn, yaqınça 7 million keşe çit illӓrgӓ küçenep kitӓrgӓ mӓcbür bulğan bu tragediya hawan da  dӓwӓm itӓ.  2011 nçe yılnıň martında başlanğan protest çaralarına üz xalqına cӓza birep cawap qaytarğan Ӓsӓd rejimı ӓle haman da üz urınında tora. Berlӓşkӓn Millӓtlӓr Oyışması, xalıqara oyışmalar ,AQŞ hӓm Awrupa Berlege berse dӓ problemağa kiň qırlı çişeleş taba almadı. Rusiya hӓm İran problemanıň tağın da tirӓnӓyüenӓ sӓbӓp buldılar.

Süriyӓlelӓr öçen qulınnan kilgӓnneň barısın da êşlӓgӓn il – hiçşiksez Törkiyӓ. İlbaşı Ӓrdoğan demokratiya , irek, keşe xoquqları qabat modada bulğan könnӓrdӓ Törkiyӓneň Süriyӓdӓ watandaşlar suğışın tuqtatu öçen Könbatıştan yӓrdӓm sorap mӓqalӓ yazdı. Törkiyӓneň millionlağan qaçaqnı qabul itüen, berençe çiratta “DEAŞ” terror oyışması bulu belӓn bergӓ terror oyışmalarına qarşı suğış köçen qullanğan tӓwge il buluın hӓm terrordan çistartılğan cirlӓrdӓ cirle êlementlar belӓn bergӓ imin qurqınıçsız töbӓklӓr buldıruın iskӓ töşerde.

Vaşington soňğı 10 yılda bernindi çişeleş taba almadı. Xӓzerge waqıtta anıň Süriyӓ krizisı belӓn bӓyle yaňa sӓyӓsӓt êzlӓwe aňlaşıla. Demokrat Bayden xakimiyӓte öçen Süriyӓ demokratiya hӓm keşe xoquqları bӓxӓslӓre sınala torğan ölkӓ bularaq alğı planğa çıqtı. Ӓrdoğannıň yaňa xakmiyӓtkӓ ӓytergӓ telӓgӓn süzlӓre bik açıq: “Bayden citӓkçelege kampaniya çorında birgӓn wӓğ’dӓlӓren ütӓp  Süriyӓdӓge faciğanı beterü hӓm demokratiyӓne yaqlaw öçen bezneň belӓn bergӓ êşlӓrgӓ tiyeş”.Bayden xakimiyӓte humanitar yӓrdӓmgӓ yünӓlep hӓm “PKK” terror oyışması törkeme “YPG”nı yaqlap Süriyӓ mӓs’ӓlӓsenӓ ӓhӓmiyӓt birmi  ikӓn Obamanıň xataların qabatlağan bulır.

Törkiyӓ ilbaşınıň çaqıruı AQŞ belӓn genӓ çiklӓnmi. Yazmanıň Awrupa Berlege liderları sammitı aldınnan yazıluı bik möhim. Awrupa Berlegeneň Süriyӓ problemasına nindi totış kürsӓtӓçӓge bilgesez. Törkiyӓneň humanitar nigezlӓrgӓ tayanğan Süriyӓ sӓyӓsӓte bulmasa , bügenge köndӓ Awrupa Berlege başqalalarınıň barısında diyӓrlek çiktӓn tış uňçı partiyӓlӓr xakimiyӓttӓ bulır ide.

Könbatış liderları Süriyӓneň tön’yağındağı imin, qurqınıçsız töbӓklӓrgӓ yasalğan “YPG” höcümnӓrenӓ dӓ, biregӓ ırğıtılğan Rusiya raketalarına da qarşı çığarğa tiyeş. “YPG” qurqınıçsız töbӓklӓrgӓ barlığı 224 höcüm yasadı. Alarnıň 64e – bombalı höcüm, 64 e – quldan yasalğan şartlatqıç höcüme, 51 e -qorallı höcüm, 19 ı- minomyet hӓm 9 ı - raketa höcüme.

Ӓnkara kontrolendӓge imin töbӓklӓrdӓ hӓm İdlibtӓ 4 -5 million süriyӓle yӓşi. Moňa Törkiyӓdӓge 4 million sıyınuçını da östӓsӓň Süriyӓ xalqınıň yartısınıň Törkiyӓ qanatı astında buluın kürӓbez. Bu çınbarlıq AQŞ hӓm Awrupa Berlegeneň qurqınıçsız imin töbӓklӓr buldıruğa bulışırğa tiyeşlegen kürsӓtӓ. Süriyӓ tigezlӓmӓsendӓ Ӓnkaranıň tağın da tӓêsirle buluı Könbatış başqalalarınıň faydasına. Alar axır çiktӓ yuqqa çığaçaq “YPG” belӓn Süriyӓdӓge mӓnfӓğӓt’lӓren saqlıy almıy.

10 yıl dӓwam itüçe Süriyӓ krizisın çişü öçen haman da konkret  yul kartası yuq. XXI nçe ğasırnıň iň zur faciğase bulğan Süriyӓ krizisın çişmiçӓ töbӓktӓ totrıqlılıq urnaştıru mömkin tügel.