Millät,kimsetelü häm säyäsät

Könüzäk mäs'älälär 8

1148587
Millät,kimsetelü häm säyäsät

 

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Säyäsi sistemalar üz cämğiyät’läre belän garmoniyäle bulğanda häm alarnıñ teläk-ixtıyacların xakimiyätkä ireşterä alğan külämdä daimi bulalar. Säyäsi sistemalarnıñ ictimaği taläplärgä,üzgäreşkä iğ’tibarlı buluı cämğiyäwi faydanı arttıra häm bu faydanı daimi qıla. İctimaği ixtıyaclarğa ähämiyät birmägän ,üzgäreşkä qarşılıq kürsätkän ,ayaq teräp qarışqan säyäsi sistemalarnıñ isä küpme genä köçle bulsalar da ozaq waqıt  yäşäwlären däwam itterüläre mömkin tügel.

 

Säyäsi sistema cähätennän İslam dönyasın da kertep Könbatıştan tış cämğiyät’lärneñ iñ möhim probleması – millät problemalarınıñ säyäsättä tulısınça çağılış tapmawı,säyäsi sistemalarnıñ ictimaği taläplärgä citärlek däräcädä açılmawları,cawap qaytarmawları.Bu isä küpmeder waqıttan soñ bäyläneşle säyäsi sistemalarnıñ cämğiyät’läre tarafınnan legal’ kürenmäwen ,qabul itelmäwen kiterep çığara.  

Könbatıştan tış cämğiyät’lärneñ ikençe töp probleması – säyäsi sistemalarnıñ üz êçendä legal’ üzgäreş häm borılışqa mömkinlek birmäwe,bu säbäple säyäsi xakimiyätlärneñ üzgärmäwe. Yäğ’ni xakimiyätkä kilüçeneñ daimi buluı. Säyäsi xakimiyätlär  cämğiyät’läre tarafınnan legal’ qabul itelsälär xakimiyätneñ üzgäreş häm borılış belän bäyle taläpläre berençe çiratta,alğı planda  bulmasqa mömkin.

Bügenge köndä cämğiyät’läre legal’ itep kürgän qayber patşalıqlar bu wazğiyät’kä ürnäk bulırğa mömkin. Ämma bu wäzğiyät’neñ ürnäkläre yuq diyärlek däräcädä bik az. Bu ürnäklärdä dä cämğiyät’neñ säyäsi xakimiyätlärdän qanäğät’lelek däräcäsen ülçi ala torğan yaxşı ber ısul yuq. Bu säbäple bügenge köndä dönyada demokratiyanı ictimaği legal’lekne dä, qanäğät’lelekne dä ülçi ala torğan sistema dip äytergä bula.

Millätsez xakimiyätlär

Bu ike wäzğiyät’ne bergä täêmin itkän säyäsi sistemalar iñ yaxşı säyäsi sistema bularaq qabul itelgändä , ike wäzğiyät’ne dä täêmin itä almağan sistemalar härxäldä iñ naçarı. Ber yaqtan ictimağıy taläplärgä tulısınça yabıq bulğanda ,ikençe yaqtan säyäsi sistemanıñ xakimiyät üzgäreşenä röxsät birmägän sistemalar cämğiyät’läre öçen bik awır näticälär tudırğan sistemalar bulıp tora. 

Cämğiyät’läre tarafınnan legal’ kürelmägän häm säyäsi xakimiyät üzgäreşenä mömkinlek birmägän säyäsi sistemalarnıñ şaqtıy ildä ürnäklären kürergä mömkin.

İl êçendäge häm çittäge antidemokratik köçlär isä üz mänfäğät’läre cähätennän bu wäzğiyät’neñ daimi qaluı öçen bar köçlärenä tırışalar. Yaqın Könçığışnı da kertep küp kenä ildä demokratiyälärne tügel, diktatorlıqlarnı daimi qıluçı möhim säbäplärneñ berse näq’ menä bu. Xakimiyätneñ legal’ yullardan üzgäreşenä dä röxsät birelmägängä kürä mondıy tördäge xakimiyätlär cämğiyät’lärendä täêsire könnän kön artqan ,däwamçanlığı kimi barğan ,il êçendä xärbi faktorlarğa nigezlängän , çittä isä global’ imperialistik illärneñ yaqlawı belän yäşäwlären däwam itterä ala torğan xakimiyätlärgä äwerelälär.

Törkiyäneñ kontrol’ astına alu täcribäse

Yaqın çorda säyäsi sistema üzgäreşe kiçergän öçen Törkiyä täcribäse yuğarıda äytelgännärne tağın da yaxşıraq añlaw öçen misal bula ala. Törkiyä uzğan yıl referendum belän parlamentariy sistemadan ilbaşı belän idarä itelgän sistemağa küçte. Dönyada parlamentariy sistema bik yaxşı qullanılğan  küp il bar älbättä.

Törkiyä ürnägendä parlamentariy sistema xalıqnıñ teläk-ixtıyacların xakimiyätkä ireşterüçe tügel, êçke häm tışqı kontrol’ köçlärneñ ixtıyaclarına qarata tağın da iğ’tibarlı bulğan sistemaga äwerelde. Qısqa waqıtlı,koaliśiyağa moxtac säyäsi xakimiyätlär  êçke häm tışqı yoğıntı köçlärenä qarşı bar bulunı kürsätä almadı , xalıqtan alğan wäkillek itü wäqaläten alar belän urtaqlaşırğa mäcbür buldı. İldän çittäge yaqlawlar belän 10 yılda ber tapqır tormışqa aşqan xärbi tüntäreleşlär yäisä tüntäreleş kereşüläre - bu antidemoktratik wäzğiyät’lärneñ ayanıç xatiräläre.

 

Törkiyä säyäsi sistema üzgäreşe belän êçke häm tışqı yoğıntı köçläre öçen tağın da qıyın ,üz xalqı öçen tağın da caylı idarä itelä ala torğan ilgä äylände. İlbaşı idaräse sistemasında däwlät başlığınıñ barı tik 2 däwer saylana alu qağıydäse dä kertelde. Bu räweşle Törkiyäneñ säyäsi sisteması ictimaği ixtıyac häm problemalarğa iğ’tibarlı bulu häm säyäsi xakimiyätlärneñ üzgäreşenä röxsät birü kriteriyların qanäğät’länderä ala torğan xälgä kilde. Yaña sistemada Törkiyädä säyäsätneñ äfändese millät dip äytergä bula.

Säyäsi xakimiyätlärneñ ,däwlät/xökümät başlıqlarınıñ bilgele ber waqıtqa saylanuı bik möhim. Ber genä problemanıñ da säbäbe ber genä tügel. Ämma berençe çiratta Yaqın Könçığışta bulu belän bergä basım yasawçı şaqtıy ildä barı tik ber qağıydä bulsa ,bu qağıydä bik küp problemanı çişü üzençälegenä iyä. Mäsalän Süriyädä mondıy qağıydä bulğan bulsa Äsädneñ wazıyfa başqaru waqıtı betär häm Süriyädä küp kenä problemanıñ zur öleşe xäl itelgän bulır ide.

 

“Sügenü süzläre belän bälki,ämma zolım belän ozın ğomerle bulıp bulmıy”

Afrika,Yıraq Könçığış häm ayıruça Yaqın Könçığışta küzätelgän basım yasawçı rejimnar küpme genä köçle bulsalar da ozaq waqıt xakimiyättä qala almıy. İctimaği taläp-ixtıyaclarğa iğ’tibarlı bulmağan, alarğa ähämiyat birmägän ber genä xakimiyät tä ozın ğomerle bula almıy. Mondıy xakimiyätlär ni xätle köçle bulmasınnar ütkännärdä dä ozın ğomerle bula almağannar. Şuña kürä dä böyek Sälcuklı däwläte väzire Nizamül  Mülk meñ yıl êlek yazğan “Säyäxätnamä” kitabında  “Sügenü süzläre belän bälki,ämma zolım belän ozın ğomerle bulıp bulmıy” dip yazğan.

Tapşıruıbıznıñ başında Könbatıştan tış cämğiyät’lärneñ iñ möhim problemasınıñ säyäsätneñ ictimaği taläp-ixtıyaclarğa häm üzgäreşkä nigezlänep alıp barılmawı buluın äytep kitkän idek. Könbatışlı cämğiyät’lärdäge iñ töp problema isä bälki dä säyäsätneñ millät tarafınnan xuplanğan rasist partiyalär aşa alıp barıluı. Könbatışta könnän kön arta baruçı külämdä xakimiyätne urtaqlaşuçı rasist partiyälärneñ Awrupa häm dönya öçen nindi qurqınıç tudıruı turında başqa ber tapşıruda söyläşerbez.

 

 

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı



Bäyläneşle xäbärlär