Awrupa İslamı

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Awrupada Awrupa İslamı bäxäse tudı. Möselmannarğa bäxäsneň tarafları - Awrupalı däwätlär, iminlek oyışmaları, könbatışlı uqıtuçı-ğalimnär häm yazuçılar.

Bu bäxäs urınsız tügel. Globalläşü barışları belän törle rasa, mädäniyät, din häm teldän keşelär bergä yäşi. Bu bergä yäşäw Ğosmanlı däwläte kebek illär öçen normal’ wazğiyät’, könbatış öçen yaňa närsä. Aldağı ğasırlarda könbatış illäreneň törle din häm mädäniyättän illär belän mönäsäbäte êkspluataŝiyaläwçe häm êkspluataŝiyalänüçe bulğanda bu illärdän keşelärneň könbatışqa küçep kitüe belän könbatış illäreneň törleleklär belän oçraşuın äytä alabız. Bu çor şul uq waqıtta zamança, üzäk, monistik millät-däwlät çorı da bulğanı öçen törleleklär bergä awır yäşägän çor buldı.

İslamğa turı kilüçe Awrupa mädäniyäte

Törle tarixı, dine häm mädäniyäte bulğan keşelär bügen kübräk bergä yäşi ikän, bu wazğiyät’ tudıraçaq näticälär cähatennän hiçşiksez däwlätlär, oyışmalar, zıyalılar bu mäs’älälärne qarayaçaq.

Awrupada İslamnı yäşätü maqsatı quyıla. Monı niçek aňlarğa bula soň? Tel, mädäniyät, ısul kebek ölkälärdä bilgele däräcädä cirläşü. Bu bäyläneştä Törkiyädäge İslam belän Yıraq Könçığıştağı, Balkandağı, Yaqın Könçığıştağı İslam aňlayışları häm praktikaları nigezdä ber ük, läkin beraz ayırılıp tora. Bu qısada Awrupalı möselmannarnıň da keşelär kilgän geografiyalardağı İslam aňlayışı tügel, ä İslamğa turı kilüçe Awrupa mädäniyäte, tormışı häm aňlayışın alğa çığaruların aňlıy alabız. Afrika, Yaqın Könçığış, Yıraq Könçığıştağı köndälek tormış, çaralar, mädäni häm fol’klorik êşçänleklär, sängät, ädäbiyat aňlayışın Törkiyädä yäisä başqa ildä çınğa aşırırğa tırışu barıp çıqmağan kebek monı Awrupada da tormışqa aşırıp bulmawnı aňlarğa kiräk. Xup kürmäw mondıy närsälärneň yalğış buluınnan tügel, ä här cämğiyätneň üz geografiyasenä turı kilüçe äyberlärneň buluına bäyle. Urtaq närsälärdän tış hiçşiksez açıq häm mädäni cämğiyättä törle mädäniyätlär üz mädäniyätlären yäşätergä tırışa.

İslamğa turı kilüçe Awrupa mädäniyäte Awrupağa kilüçelär cähatennän genä tügel, ä Awrupanıň üze cähatennän dä bäyälänelüe zarur. İslamğa turı kilüçe Awrupa mädäniyäte digändä Awrupanıň mädäni genetikasında bulğan rasaçılıq, faşizm, naŝizm kebek närsälärne dä çittä qaldıruğa işarät iräbez.

Awrupa İslamı süze qayçaq Awrupağa kilüçelärneň tiňlek, irek, keşe xoquqları, plyuralizm, törleleklär belän yäşäw kebek global’ qimmätlärgä iyä bulmawların açıqlar öçen dä qullanıla. Awrupalılarnıň bu qimmätlärdän çitläşüen dä äytä alabız. Qaçaqlarnı keşe urınına quymawçı totış, migrantlar häm İslam dinenä qarşı çığu bolardan qayberläre. Tikşerenülärdä ayırmalı bulğannan qurqu, üzenä oşamağan keşene kürşe yäisä dus bularaq telämäwneň arta baruı kürenä.

Işanıçlı Awrupa İslamı totışı

Könbatış däwlätläreneň ğamällärenä küz salğanda Awrupa İslamı bäxäse grajdan, mädäni häm qimmätlärgä qarağan bäxäs kebek kürenmi. Awrupalı däwlätlär bu bäxäskä kübräk iminlek ülçäme belän qarıy.

İminlek mäs’äläse bar ikän, hiçşiksez iminlek ülçäme belän çaralar küreläçäk. Läkin millionnarça keşene qızıqsındıruçı ictimaği, soŝial’, mädäni, säyäsi mäs’älälärgä barı tik iminlek perspektivasınnan ğına qaraw mäs’älälärne tiranäytä genä. Däwlätlär belmägän, yaňa wazğiyätlär öçen qağidälär kertülären aňlap bula häm bu kiräkle dä. Läkin bu tırışlıqlar aňlawğa qarağan bulırğa tiyeş. Basım yasaw, äwerelderü, mäcbüriläw tügel. Şunıň öçen Awrupalı däwlätlär qorğan İslam şuraları kebek komitetlarğa turıdan häm küpçelek İslamğa qağılışı bulmağan isemnärne bilgeläw urınına bu komitetlarnıň möselmannarça barlıqqa kiterüen täşwik itargä tiyeş. Bu êşçänleklärne iminlek yäisä küzläwgä bäyläneşle oyışmalar tügel, ä kübräk ictimaği oyışmalar alıp barırğa tiyeş.

Möselmannarnıñ wazifası

Awrupa İslamı bäyläneşendä möselmannarnıň qulınnan kilgänne başqaruın äytü häm barı tik bäyläneşle illärne ğayepläw äxlaqi totış tügel. Bügen könbatışta yäşäwçe möselmannarnıň belem alu, iqtisad, säyäsi, intellektual’ problemaları bulsa, cinayät’ küläme yuğarı ikän, bu mäs’älälärdä hiçşiksez möselmannar häm alarnıň oyışmalarına zur cawaplılıqlar töşä.

Şulay uq yäşägän illärendä üzlären açıqlaw problemalarına işarät itü zarur. Bäyläneşle il räsmi zatları belän yaqınnan êşçänlek başqarıp, turıdan häm açıq mönäsäbätlär qorıp, barlıqqa kilgän qurqularnı taratuğa qarağan êşçänlek başqaruları kötelä.

Bilgele töbäklärneň Awrupa İslamı belän ireşergä telägän närsä - cämğiyät’, ğailä, keşegä qarağan barlıq däğwalarınnan arındırılğan İslam yäisä möselman keşese. Läkin Awrupada tarqalğan ğailä, äti-änisez balalar, tıyılğan mönäsäbätlär, narkotik qullanu dönyanıň qalğan urınnarı belän çağıştırğanda bik cäyelgän. Awrupa ictimaği qimmätlär cähatennän keşelekle bulğan härnärsä tizlek belän yuğalğan, räxät tormıştan keşelärgä normal’ mönäsäbätlär citmägän, azğan çorda. Ul İslami qimmätlär bu mäs’älälärdä älegä yawlap alınmağan soňğı nığıtma kebek. Şunıň öçen cämğiyät’, ğailä, keşegä qarağan däğwaların yuğaltqan möselmanlık Awrupanıň tarqaluın tizläter genä.

Xristiyan belän yähüdlär dä möselmannarnı xuplarğa tiyeş

Mondıy möselmanlıqnıň bernärsä dä alıp kilmäyäçägen, yähüdilek häm xristiyanlıqnıň kiçergän oxşaş çorlarda kürdek. İctimaği qimmätlärneň yuğaluınnan, äxlaqnıň yuqqa çığa baruınnan, çiktän tış minminlektän xristiyan häm yähüdlärneň dä tınıçsız buluın uylıym. Xristiyanlık häm yähüdilektä dä bulğan bu qimmätlärneň yuqqa çığuına alar da reakŝiya kürsätergä tiyeş.

Bolardan tış möselmannar Afrikada, Amerikada, Qıtayda, Hindıstanda da, Yaqın Könçığışta da häm Awrupada da üz kön tärtiplären bilgelärgä tiyeş. Niçek itepme? Monısın kiläse atnadağı tapşıru tezmäbezdä söyläşerbez.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı