Dönyakülӓm ğadellek zarur

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

20 ğasır – keşelek iň küp wäxşilek belän oçraşqan ğasır. Berençedän tarixnıň iň qanlı ike suğışı çıqtı, annarı keşelärne genä tügel, ä barlıq can iyälären dä yuqqa çığaruçı atom bombaları ırğıtıldı.

İkençe bötendönya suğışınnan soň qorılğan tärtip tä xozurlı häm suğışsız tügel. Alğan poziŝiyalären saqlap qalaçaq ciňüçelär tärtibe. Xalıqara valyuta sisteması häm Amerikan dolların dönya valyutasına äyländergän Bretton Woods sisteması, BMO tärtibe suğışta ciňüçelär qorğan tärtipne daimi qılaçaq tärtiplär bulıp tora.

Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul’tetı dekanı professor doktor Kudrät Bülbülneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täq’dim itäbez.

Läkin Bretton Woods sisteması da, BMO tärtibe dä çatnıy başladı.

Üze dä ber koaliŝiya bulğan BMO İminlek şurasınıň 5 daimi äğzase AQŞ, Rusiyä, Angliya, Franŝiya häm Qıtay arasındağı global’ köç büleşüe üzgärä.

İke qotıplı dönyanıň tarqaluı belän dönyaküläm uyınçılar törle global’ kombinaŝiyalär yäisä koaliŝiyalär belän xäzerge tärtipne däwam itterergä tırışa. Ğadellek bulmağan dönyaküläm koaliŝiyalärneň Ğiraq, Äfğanstan, Bonsiya-Gerŝegovina, Qırım, Süriyä, Arakanda niçek qorıluın, niçek qorıla alınmawın yäisä soň qorıluın bergä kürdek.

Salqın suğış çorınıň däwamı bulğan dönyaküläm tärtipne könnän-kön tänqitläw arta bara. Bu bäyläneştä Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan här forsatta dönyanıň biştän zur buluın assızıqlıy. Global’ êlemtä häm informatika yabıq cämğiyätlärne häm härtörle ğadelsezlekne däwam itterä alunıň üzqimmäten könnän-kön arttıra. Härtörle mäğlümatqa ireşä alıp bula torğan häm ğadelsezleklär küzätelgän dönyada salqın suğış tärtibe bula almıy.

Bügen êlekke xalät bulmağan, bilgesez çordan uzabız. Bügenge köndä êlekke xalätne däwam itterüneň üzqimmäte bik yuğarı. Läkin global’ uyınçılarda ber dä bulmağan qadär keşe näselen genä tügel, ä bar can iyälären yuqqa çığaraçaq ximiq qorallar, vodorod bombaları bar.

Bügen bilgeläre küzätelgän xäldä tigez bulmağan säyäsi liderlik turında süz barğanda bar dönyanıň kiläçäge qurqınıç astında dimäk. Salqın suğış tärtibe tikşerelgän, läkin yaňa räweşe äle qorılmağan şartlarda yuqqa çığu qurqınıçı belän oçraşmas öçen bar keşelekkä yanıy alaçaq bu qorallardan qotılu häm salqın supğıştan soňğı tärtipneň tınıçlıq häm xozur alıp kilüe maqsatı belän här ölkädä global’ ğadellek koaliŝiyaläre qorırğa tiyeş bez. Çönki ğadellek tä ğadelsezlek tä yoğışlı.

Dönyaküläm ğadellek öçen koaliŝiya êzlänülären däwlätlär öçen genä uylamasqa kiräk. Tormışnıň barlıq ölkälärendä, här däräcädä dönyaküläm ğadellek koaliŝiyaläre öçen tırışlıq quyarğa tiyeş bez. Uqıtuçı-ğalimnär, êş dönyası, hönärçelär berlekläre, advokatlar kollegiyase, töşençä oyışmaları, ictimaği oyışmalar, spor, sänğat, ädäbiyat dairäläre, zıyalılar, uquçılar cämğiyätläre üz aralarında dönyaküläm ğadellek koaliŝiyaläreneň ber öleşe bula ala. Şunıň öçen başta ber-bersen tanu hӓm xezmӓttӓşlekkӓ qarağan êşçӓnleklӓrne arttırıp, soňınnan tawışların bergӓ işetterӓ alalar. Êlektӓn salqın suğış çorında plyuralizm bulmağan salqın suğış media qarşısında törle êzlӓnülӓr mömkin tügel ide. Xӓzer üskӓn êlemtӓ hӓm infırmatika texnologiyalӓre, artqan keşe mobillege hӓr ölkӓdӓ törle illӓrdӓn keşelӓr arasında xezmӓttӓşlekne mömkin qıla. Uquçılarğa kilgӓndӓ bar cirdӓ citӓrle dӓrӓcӓdӓ çit il uquçısı bar. Êşmӓkӓrlӓr disӓk, bolay da dönyakülӓm dӓrӓcӓdӓ mönӓsӓbӓtlӓr qorabız. Hӓr ölkӓdӓ mondıy êzlӓnü bulırğa tiyeş.

Yanaw hӓm qurqınıç yaqın hӓm global’ bulğan sayın cirle qalıp, global’ nӓticӓlӓrgӓ ireşep bulmıy. Möselman, xristiyan, yӓhüd, ateist, buddist, qaysı din, ideologiyadan bulsaq ta, oçraşqan risknıň ülçӓmen uylap, global’ ğadellek koaliŝiyalӓre belӓn barıbız da kilӓçӓgebezne uylarğa tiyeş.

Qaywaqıt bu wazğiyӓtkӓ ireşep bula. AQŞnıň ber yaqlı Qudüs-Yerusalim qararına qarşı BMO iminlek şurasında çağıluına qaramastan barlıq illӓr tarafınnan kürsӓtelgӓn urtaq totış, wӓxşilӓrçӓ üterelgӓn Soğud Ğarӓbstanı jurnalistı Kaşıkçı cinayӓtenӓ bar dönyada kürsӓtelgӓn reakŝiya keşelekneň mömkin buluın kürsӓtӓ hӓm ömet birӓ.

Oxşaş rӓweştӓ global’ ğadellek koaliŝiyalӓren qorıp bula. Yerusalim, Arakan, Süriyӓ, keşe xoquqların yaqlaw, İslamofobiya, separatizmğa qarşı xezmӓttӓşlek, Neonaŝizm, faşizm, ximik qorallanu, global’ monopolizmğa qarşı urtaq totış alardan qayberlӓre bula ala.

Hӓr dӓrӓcӓdӓge dönyakülӓm ğadelsezleklӓrne beterergӓ, anıň urınına dönyakülӓm ğadellekne urnaştırırğa tiyeşbez. Qaysı tel, din, rasa, ışanu, ideologiyadӓn bulsaq ta zolımnı beterüçe östenlek yuq ikӓn yuqqa çığu qotılğısız. Çönki ber genӓ dӓwlӓt, töbӓk, cӓmğiyӓt berüze genӓ dönyadağı höcümnӓrne tuqtata almıy.

Bügenge köndӓ yaňa dönyakülӓm tӓrtip ӓlegӓ qorılmadı. Ӓle haman da forsatıbız bar. Ğadellek urnaştıru öçen keşelek bularaq bar köçebezgӓ tırışlıq quyarğa kirӓk. Yuğisӓ irtӓgӓ ğadellek bulmağan dönya tӓrtibe êlekke kebek yalğış qorılsa yӓisӓ global’ uyınçılardan berse keşelekne yuqqa çığaraçaq bombalarnı ırğıtıp, qıyamӓtne qubarsa, soň bulır.

Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul’tetı dekanı professor doktor Kudrät Bülbülneñ “Dönyakülӓm ğadellek zarur” isemle aňlatmasın tıňladığız.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı