Awıru atamalarında - rasizm

Atama şikelle ğadi närsä niçek tulı ber xalıqqa yoğıntı yasıy ala? Sälamätlek saqlaw tarmağında awırularğa birelgän isemnär sośial’ tärtipsezleklärgä, keşelärne ayırıp qarawğa häm tulı xalıqqa tamğa quyuğa kiterä ala. Global’ sälamätlek saqlawda isem birüneñ uylanılğannan da möhimräk ikänen açıqlaw öçen “mpox” virusınnan alıp “ispan grippı”na qadär misallarnı qarap çığabız. Xätta “COVID-19” da çittä qalmayaçaq.

2024nçe yılnıñ sentyabrendä Bötendön’ya sälamätlek saqlaw oyışması, “mpox” virusınıñ yaña variantı çıqqannan soñ, ğadättän tış xäl iğ’lan itte. Awıru Kongo demokratik cömhüriyäte häm kürşe Afrika illärendä tiz taralıp, böten dön’yada borçu tudırdı. Sezdä: “Bu awıru êlek başqaça atalmadı mikan?” digän soraw tuarğa mömkin. Häm sez xaqlı da bulırsız. Ul êlek “maymıl çäçäge” bularaq bilgele ide.  

Bigräk tä Afrikadağı xalıq sälamätlegen saqlaw belgeçläre basımı arqasında Bötendön’ya sälamätlek saqlaw oyışması 2022nçe yılnıñ noyabrendä virusnı räsmi räweştä “mpox” dip üzgärtte. Bu adım terminnarda fänni tögällek mäs’äläse genä tügel, ul - awıru atamaları belän bäyle diskriminaśiyä, rasizmnı buldırmaw öçen maxsus êşlänä.

İsemnär ni öçen bu qadär möhim soñ? Alar bik tirän mäğ’nägä iyä bula ala, qaywaqıt xätär stereotiplarnı köçäytä. “Mpox” taraluı turında berençe tapqır xäbär itelgändä, onlayn forumnar awırunı Afrika xalıqları belän bäyläwçe rasistik fikerlär belän tuldı.

 “The Lancet” mediśina jurnalı bu tamğalawnıñ niqadär zıyanlı bula aluın kürsätte. Ul keşelärne kräkle mediśina yärdäme, vakśina yäisä däwalaw êzläw urınına ğayeplelärne êzläwgä êtärä häm qurqınıçnı arttıra.

Awırularnı geografik urınnar häm keşe törkemnäre belän atawnıñ ozın tarixı bar häm bu yış qına zararlı näticälärgä kiterä. Kürenekle misal - “ispan grippı”. Bu 1918-1920nçe yıllarda bulğan “H1N1” pandemiyäse. İsemenä qaramastan, älege çir, çınlıqta, İspaniyädä başlanmağan. Ul AQŞnıñ Kanzas ştatınnan kilep çıqqan dip farazlana. İspaniyä älege awıru turında açıq xäbärlär birep bara, çönki berençe Bötendön’ya suğışı waqıtında ul neytralitet saqlıy. Ä başqa illär yañalıqlarnı bastırıp tota. Näticädä, pandemiyä älege awıru turında kübräk mäğ’lümat citkerüçe il - İspaniyä belän bäyläp qarala başlıy.

Awırularğa keşelär yäki urınnar atamasın birü tarixı alqaraşlarnı da nığıta ala. Mäsälän, Daun sindromı qayçandır “mongolizm” dip atalğan. Bu kimsetüçe terminnı üzgärtü öçen yıllar kiräk bula. genetiklar häm yaqlaw törkemnäre neytral’, tögäl termin öçen köräşkäç kenä “Daun sindromı” ataması qabul itelä.  

Axırğı misal 2020nçe yıldan, “Kovid-19” belän bäyle. AQŞnıñ şul çaqtağı ilbaşı Donal’d Tramp yaña koronavirusnı berniçä tapqır “qıtay virusı” yäki, xätta, “Kung Flü” dip atadı. Anıñ bu süzläre zur qarşılıq tudırdı, tänqıyt’çelär anı rasizm häm ksenofobiyä cäyelderüdä ğayepläde. Pandemiyä waqıtında AQŞta aziyalılarğa qarşı näfrät nigezendäge cinayät’lär turında xäbärlär kisken arttı. “Stop AAPI Hate” oyışması 2020nçe yılnıñ martınnan 2021nçe yılnıñ iyünenä qadär Aziya çığışlı amerikalılarğa qarata diskriminaśiya häm köç qullanunıñ 9 meñnän artıq oçrağın terkäde.

Bez qullana torğan telneñ näticäläre bar. “The Lancet” jurnalı 2022nçe yılğı mäqaläsendä viruslar häm başqa xronik awırularnı atağanda bezne iğ’tibarlı bulırğa çaqıra. “Mpox” virusınıñ isemen üzgärtü - döres yünäleştäge adım. Tik sälamätlek turındağı fiker alışularnıñ ğadel, tögäl häm neytral’ buluın täêmin itü - barıbızğa da bäyle.