Ӓrmӓn genośidı çınnan da bulğanmı?

Törkiyӓ hӓm Ӓrmӓnstan 100 yıldan artıq Könçığış Anadoludağı 1915 nçe yıl waqıyğaları xaqında bӓxӓslӓşӓ.

Ӓrmӓnstan 1 million yarım tirӓse ӓrmӓnneň xӓzerge Törkiyӓ çiklӓrendӓ qalğan töbӓklӓrdӓn 1915 nçe yılda başqarılğan  kümӓk sörgennӓr waqıtında ülgӓnen alga sörӓ.

Törkiyӓ ӓrmӓnnӓrneň qayğı-ğazapların qabul itӓ hӓm üterelgӓn möselmannarnı da bu bӓylӓneştӓ qaraw kirӓk dip uylıy.

Törkiyӓ mӓğ’lümatlarına qarağanda,1912 hӓm 1922 nçe yıllarda yaqınça 3 million keşe, şul isӓptӓn töreklӓr, kördlӓr, yӓhüdlӓr ülgӓn.

Bu sannıň yaqınça 300-600 meňeneň ӓrmӓnnӓr buluı farazlana.

Demograf hӓm professor Djastin MakKarti:

“Minem ӓytӓsem kilgӓn tağın ber nӓrsӓ - bez ӓrmӓnnӓrneň dӓ töreklӓrne hӓm kördlӓrne üterüen isӓpkӓ alırğa tiyeş” di.

Küpçelek tarixçılar ӓrmӓnnӓrneň ülgӓnen qabul itӓlӓr.

Lӓkin bu Könbatış illӓre hӓm massakülӓm mӓğ’lümat çaraları surӓtlӓgӓnçӓ genośid tügel dilӓr.

Kürenekle tarixçı Bernarrd L’yuis ӓrmӓnnӓrneň ğazapların sizüen,xis itüen  ӓytӓ,lӓkin yӓhüdlӓr üterelgӓn Xolokost belӓn çağıştırularğa qarşı.

Tarixçı Bernard L’yuis:

“Ӓrmӓnnӓr ike yaqtan da fayda alırğa teli.Ber yaqtan alar ğorurlanıp Ğosmanlı despotizmına qarşı körӓşlӓre turında söylilӓr.İkençe yaqtan üzlӓre kiçergӓn faciğanı yӓhüdlӓr Xolokostı belӓn çağıştıralar. Min monı qabul itmim” di.

Törkiyӓ ilbaşı Rӓcӓp Tayyip Ӓrdoğan:

“Böten dön’ya şunı belergӓ tiyeş : bez barlıq arxivlarıbıznı açtıq.

Ӓrmӓnnӓr dӓ arxivların açarğa tiyeş.

Böten dön’ya, öçençe illӓr, ӓgӓr bulsa, arxivlarığıznı açığız” dip belderӓ.  

1915 nçe yılda çınnan da nӓrsӓ bulğanın aňlaw öçen bez ütkӓnnӓrgӓ küz salırğa tiyeş.

Ğosmanlı imperatorlığı ğasırlar dӓwamında tatu yӓşӓgӓn töreklӓr,kördlӓr,ӓrmӓnnӓr ,greklar hӓm yӓhüdlӓr  östennӓn 600 yıldan artıq idarӓ itte.

İmperatorlıqnıň çiklӓre kön’yaq-könçığış Awrupadan Yaqın Könçığışqa,Tön’yaq Afrikağa hӓm Ğarӓp yarımutrawınıň zur öleşenӓ qadӓr suzılğan ide.

Demograf hӓm professor Djastin MakKarti:

“Ӓrmӓnnӓr hӓm töreklӓr 800 yıl bergӓ yӓşӓdelӓr. Bu 800 yılda êşlӓr yaxşı barmaid. Lӓkin şul waqıt êçendӓ alar bergӓ yӓşӓdelӓr hӓm isӓn qaldılar”.

1893 hӓm 1915 nçe yıllar arasında Ğosmanlı ӓrmӓnnӓre Ğosmanlı xökümӓtenӓ qarşı baş kütӓrdelӓr hӓm ike separatist ӓrmӓn törkemenӓ quşıldılar.

Naçar şöhrӓtle daşnaklar hӓm xunçaklar.

Bu ike törkem qorallandı hӓm Könçığış Anadolunıň Rusiya tarafınnan yawlap alınuına yӓrdӓm ittelӓr.

Ӓrmӓnnӓr Kavkazda hӓm könçığış Anadoluda üzidarӓ alu öçen

Könçığış Anadolunıň törle poçmaqlarında fetnalӓr başlattılar.

1914 nçe yılda ruslar töreklӓrgӓ qarşı suğış iğ’lan ittelӓr hӓm ӓrmӓnnӓr telӓgӓnnӓren alırğa waqıt citte dip uyladılar.

Ӓrmӓnstannıň berençe prem’yer-ministrı Xovxannes Kajaznuni :

“Bez Rusiyӓne ikelӓnmiçӓ qabul ittek.

Bez çınlıq nigezebez bulmıyça torıp patşa xökümӓte bezneň üzidarӓ citӓkçelegenӓ rizalaşır dip ışandıq”.

Tarixçı hӓm yazuçı Norman Stoun:

“Daşnaklar 4 brigada tapqan Rusiya armiyӓsenӓ üzixtiyarıylar tapsalar ,bӓysez Ӓrmӓnstan buldıru öçen ruslarğa ışanırğa mömkin dip uyladılar.

Ӓlbӓttӓ 1915 nçe yılda töreklӓr inglizlӓr hӓm franśuzlar tarafınnan Gӓliboluda höcümgӓ duçar bulğanda ber ük waqıtta monıň da buluı qotqoçqıç provokaśiya buldı”.

Ğosmanlı imperatorlığı küp frontlarda suğışqan waqıtta ruslar ӓrmӓnnӓrgӓ nıqlap bulıştılar.

Biredӓ şunı açıq itep ӓytergӓ kirӓk: Ğosmanlı xakimlege astında yӓşӓwçe hӓr ӓrmӓn bu baş kütӓrüdӓ qatnaşmadı.

Tarixçı hӓm yazuçı Norman Stoun:

 “Aqıllı fiker yörtüçe ӓrmӓnnӓr monıň qurqınıç xata buluın ӓyttelӓr.

Daşnaklar nӓrsӓ êşlӓde dip uylıysız? Alar bu keşelӓrgӓ attılar”.

 Ӓrmӓnstan bandaları köç qullanu dӓrӓcӓsen arttırdılar.

Ğosmanlı imperatorlığınıň kritik tӓêmin itü liniyӓlӓren hӓm transport marşrutların özӓlӓr ide.

Şuňa kürӓ Ğosmanlı imperiyӓse 700 meň tirӓse ӓrmӓnne xӓzerge Ğıyraq hӓm Süriyӓneň törle töbӓklӓrenӓ urnaştırırğa buldı.

Êçke êşlӓr ministrlığınıň küp kenӓ cirle idarӓ citӓkçesenӓ  cibӓrgӓn xatları Ğosmanlı imperatorlığınıň ӓrmӓnnӓrgӓ zur ӓhӓmiyӓt birüen kürsӓtӓ.

“Bu sӓyӓxӓt waqıtında ӓrmӓnnӓrneň  qurqınıçsızlığın tӓêmin itü bik möhim.

Ӓrmӓnnӓrneň sӓyӓxӓte waqıtında cirle xalıqnıň nindi dӓ bulsa ğamӓl başqaruına röxsӓt birelmӓsen.

Yuldağı qabilӓlӓr hӓm awıl keşelӓreneň ixtimal höcümnӓrenӓ qarşı çaralar kürü kirӓk.

Mondıy höcümgӓ omtılıçularnı kirӓk bulğanda köç qullanıp tiz arada tuqtatırğa kirӓk” diyelӓ xatlarda.

Arxiv dokumentları boyırıqlarğa buysınmıyça ӓrmӓn konvoylarına qarata cinayӓt’ êşlӓgӓn Ğosmanlı ofiśerları hӓm watandaşları barlığın kürsӓtӓ.

1000 Ğosmanlı watandaşınıň, şul isӓptӓn xökümӓt xezmӓtkӓrlӓreneň dӓ , kemlege açıqlana hӓm bu keşelӓr ӓrmӓnnӓrne ütergӓn öçen xökem itelӓ.

Bu keşelӓr ӓrmӓn yuğaltuları öçen cawaplı bulğannar hӓm 1916 nçı yılda törle cӓzalarğa, şul isӓptӓn ülem cӓzasına da, xökem itelgӓnnӓr.

Demograf hӓm professor Djastin MakKarti:

“Ğosmanlılar ӓrmӓnnӓrgӓ qarşı cinayӓt’lӓr öçen xoquq qağıydӓlӓren ütӓrgӓ tırıştılar.

Alar bu cinayӓt’lӓrne qıluçılarnı xökem ittelӓr , annarı astılar.

Bu keşelӓr arasında ber Ğosmanlı vilayӓt’ idarӓse başlığı da bar ide.

Ӓlbӓttӓ bu bik yaxşı barış bulmadı. Küp keşe qılğan êşlӓre öçen cawap birmӓde.

Lӓkin niçӓ ӓrmӓn yӓki rus töreklӓrne üterüdӓ xökemgӓ tartıldı?

Berkem dӓ, ber genӓ  keşe dӓ cawapqa tartılmadı”.

Şul uq dӓwerdӓ Anadoluda 2 million yarım möselman ülde.

Bu san küçerü waqıtındağı qabilӓ cinayӓt’lӓre, çirlӓr, vaba,açlıq arqasında ülgӓn ӓrmӓnnӓr sanınnan küpkӓ kübrӓk.

Ӓrmӓnnӓr 20 keşedӓn torğan törkemnӓr rӓweşendӓ cibӓrelӓ ide hӓm qurqınıç betkӓnçe kire qaytuları garantiyӓlӓngӓn  ide.

Küçerü waqıtında ӓrmӓn bandaları meňlӓgӓn ӓrmӓnne xıyanӓt ittegez dip üterdelӓr.

İzmir, İstanbul hӓm Ӓdirnӓdӓ yӓşӓgӓn ӓrmӓnnӓr qurqınıç tudırmağan hӓm qurqınıç astında bulmağanğa kürӓ küçerügӓ kertelmӓgӓn.

Suğış betkӓnnӓn soň 280 meň ӓrmӓnneň basıp alınğan  Ğosmanlınıň Anadolu cirlӓrenӓ kire qaytuı farazlana.

Barlığı 700 meň ӓrmӓn başqa illӓrgӓ küçengӓn.

Demograf hӓm professor Djastin MakKarti:

“Ӓgӓr sez ğosmanlılarnı genośidta, küplӓp üterüdӓ yӓki başqa nӓrsӓdӓ  ğayeplӓrgӓ telisez ikӓn, sezgӓ bu mӓğ’lümatlarnı qararğa kirӓk".