Gölpınar xett böyäse

Berwaqıt Anadoluda 37/2023

1695351
Gölpınar xett böyäse

Berwaqıt Anadoluda 37/2023

Anadolunıñ urtasında bik matur yılğa ağa. Qara diñgez töbägeneñ kön’yağındağı cirlärgä can birä ul, bik kiñ mäydanğa cäyelgän basseynı belän meñnärçä törne yäşätä. Bu yılğa Törkiyä tufraqlarınnan tuğan häm yänä bu tufraqlardan diñgezgä qoyıluçı yılğalardan iñ ozını – Kızılırmak. Kızılırmak yılğası bügenge köndä genä tügel, ä ütkändä dä Anadolu geografiyaseneñ iñ möhim yılğalarınnan berse bula. Berençe çorda Aziya Minor yägni Keçkenä Aziya çikläre Kızılırmak belän bilgelängän. Şaqtıy xalıq kilep urnaşa, şaqtıy ŝivilizaŝiya yäşi Anadolu cirlärendä. Kızılırmak häm tirä-yağına urnaşuçılar isä bu geografiyaneñ iñ êlekkelärennän bula. Dön’yadağı ŝivilizaŝiya tarixına soŝial’, iqtisadi häm dini yağı belän üz êzen qaldırğan, keşelekkä zur öleş kertkän xettlar da biregä kilep urnaşa.

Xettlar – berençe ŝivilizaŝiyalärdän. Berençe yazmaça xalıqara kileşüe bulğan Kadeş tınıçlıq kileşüe xettlar häm misırlılar arasında tözelä, Anadoluda atlarnı berençe itep alar qulğa iyäläşterä, ike tägärmäçle suğış abraların da xettlar icat itkän. Anadolu geografiyasendä berençe tapqır oyışqan däwlät strukturasın häm köçle üzäk avtoritetnı da alar qora. Bügenge köndäge parlament monarxiyase nigezlären da xettlar salğan.

Xettlar barı tik idarä häm xärbi üzençälekläre belän genä alğa çıqmıy. Ulay uq şähär tözeleşe häm arxitektura mäs’äläsendä dä şaqtıy uñışlı misallar kiterep bula. Awır cirleklärdä dä bik funkŝional’ şähär qoralar.

Keşelek tarixınıñ iñ borınğı ŝivilizaŝiyalärennän bersen qısqaça ğına añlatıp bulmıy älbättä.  Bez bügen xettlardan bügengä qadär saqlanğan häm haman da xezmät kürsätüçe Anadoludağı berdänber, dön’yadağı berniçä böyädän berse bulğan Xett Gölpınar böyäsen añlatıp kitärbez.

Xettlar “Meñ täñrele xalıq” bularaq belenä. Läkin bu täñrelär arasında su ayırmalı urın alıp tora. Tormış çığanağı bulğanğa ğına tügel, ä şul uq waqıtta izge buluına ışanğannarı öçen dä şähärlären häm ayıruça da ğıybadätxanälären su buylarında tözi xettlar. Kızılırmak sulağan cirlärgä urnaşuları şunıñ öçen oçraqlı tügel. Yılğalar, ağımsular, küllär, diñgezlär qısqası cir yözendäge barlıq sular izge bulğan alar öçen. Böyä, damba, bualar tözi xettlar häm şulay itep Anadolunıñ berençe su qorılmaları päyda bula.

Ğıybadätxanälär yanında izge bulıp sanalğan basseynnar qorılğan. Täñre xozurına çıqqançı yaxşılap çistarınğan alar. Ğıybadätxanälärdä yuınu häm çistarınu maqsatı belän yasalğan maxsus bülmälär bulğan. Bu urınnarda keçkenä basseynnar, basseynnarda krannar da yasağannar.

Xettlar härwaqıt suğa yaqın bulırğa telägän läkin alar urnaşqan geografiyada klimat qırıs bulğanğa häm suğaru mömkinlege bulmağan öçen tufraq uñdırışlı bulmıy. Bügengä qadär saqlanğan çöyyazulı taqtalarda şaqtıy yañğır doğasın kürep bula, qorılıq häm qıtlıq turında da yazılğan anda. Su mäs’äläsendä qıyınlıq kiçergän bu ŝivilizaŝiya töbäk häm klimat şartlarına yaraqlı sistemalar yasarğa mäcbür qala. Cirlären suğaru, könlek ixtıyacların qanäğat’länderü häm ğıybadätlären cirenä citkerü öçen yañğır häm yasalma suğaruğa tayanğan sistema barlıqqa kiterä alar. Şulay itep arxitektura häm injenerlık ölkälärendä üz çorların da uzıp kitälär. Böyä, su saqlağıçları, kanallar häm dambalar yasıylar.

Bu böyälärdän berse Anadolunıñ berençe böyälärennän. Alacahöyüktäge Gölpınar xett böyäse 3 meñ yıllıq häm Anadolunıñ ğına tügel, şul uq waqıtta dön’yanıñ da haman da êşläwçe berençe böyäse bulıp tora. Böyäneñ Anadoluda küzätelgän zur qorılıqtan soñ xett patşaları tarafınnan tözelüe belenä.

Alacahöyük - xettlardan alda töbäkkä kilep urnaşqan xattilär çorınıñ iñ zur şähärlärennäñ berse. Xettlar waqıtında da ähämiyätle bula häm çöyyazulı taqtalarda çişmä häm su çığanaqları belän tanılğan şähär bularaq uza. Bu qorı şähärgä su qorılmaları bulğanı öçen xettlar çorında Arinna iseme birelä. Arinna “Çişmä şähäre”n añlata. Alacahöyüktäge xett böyäse qıyalarnı uyıp, barlıqqa kiterelä häm bügenge köndäge böyälärdä bulğanı kebek artıq sunı buşatırğa bulışuçı mexanizmnarı bar. Böyädä cıyılğan sunıñ igençelektä häm dini maqsat belän qullanıluı, şulay uq êçärgä yaraqlı buluı belenä.

Universal’ mädäniyät mirası bularaq qabul itelüçe bu böyä “Dön’yanıñ iñ borınğı böyäse” däräcäsenä iyä. Qazularda tabılğan böyä yaña proyektlar belän qabat êşli başladı. Işanıp bulmıy läkin bügenge köndä Alacahöyüktäge fermerlar bu meñnärçä yıllıq böyä suların qullanıp, igen-basuların suğara.

Xettlar urnaşqan qalğan şähärlärdä dä böyä tözi. Su ixtıyacların häm cir şäkellären iğtibarğa alğannarı öçen här böyä törle bula. Üzänleklärdä basseyn, biyek qalqulıqlarda terasa räweşendä tözelä. Kayseri, Konya, Sivas häm Çorumdağı böyälärgä küz salğanda bu ŝivilizaŝiyaneñ yäşägän çorına kürä matemarika häm injenerlık mäs’äläsendä alda buluları añlaşıla.

Hiçşiksez, xettlar böyälär genä yasamağan. Qıyalar êçendä uyılğan su saqlağıçlarda yañğır suın cıyğan, sunı saqlar öçen depolar häm basseynnar tözegän. Cıyılğan sular balçıqtan yasalğan häm ber-bersenä totaştırılğan torbalar aşa öygä qadär kitergännär. Bu cirlärdäge izge su qorılmaların da berençe tapqır xettlar tözegän. Zur häm awır qıya blokların ul waqıttağı mömkinleklär belän tigez räweştä kisep, yaxşılap tezä alar. Bu taş êşe kürüçelärne bügenge köndä dä gacäpkä qaldıra.

Sunıñ ähämiyäten meñ yıllar êlek añlıy xettlar. Su belän bäyle barlıq qorılmalarnıñ yılda kim digändä ber tapqır çistartıluı häm saqlanuı, suğaru sistemalarına zıyan saluçılarğa cäza birü kebek qağıydäläre bula. Xettlar gidrotexnikanıñ liderı bula, Anadolunıñ injenerlık mäs’äläsendäge mäğlümat berekmäsenä nigezen salıp, yünäleş birälär.

Bügenge köndä Awrupa häm Yaqın Könçığış mifologiyase, tele, dine, säyäsäte häm mädäniyätenä zur ülçämdä täêsir itkän, dön’yanıñ iñ zur möhim ŝivilizaŝiyalärdän berse ul xettlar. Keşeneñ su belän bulğan mönäsäbätenä ikençe mägnä birgän, suğa layıqlı xörmät kürsätkän Anadolunıñ borınğı ŝivilizaŝiyase bulğan xettlardan äle küp närsä öyränäsebez bar.

Avtor - Näslihan Däğirmäncioğlu

 
 


Bäyläneşle xäbärlär