Ararat tawı häm Nux köymäse
Berwaqıt Anadoluda 24/2023
Berwaqıt Anadoluda 24/2023
Waqıt şahitı, tınıç, mähabätle, kürkäm, köçle, tomanlı tawlar. Keşegä çın ülçämen xis itterüçe urınnar ul taw itäkläre. Zurlıqları häm milliardlarça yäş’läre belän çağıştırğanda ni qadär keçkenä bez. Dön’ya barlıqqa kilgännän soñ päyda bulğan bu cir yöze şäkellär adäm balasında härwaqıt qızıqsınu uyatqan. Küp täñrele dinnär waqıtında izge bulıp qabul itelgän, kübese vulkanik bulğan bu tawlardan keşelär härwaqıt qurıqqan, zıyan salmawı öçen qorbannar çalğan. Dön’yadağı barlıq mädäniyätlärdä diyärlek häm dinnärneñ kübesendä tawlar möhim urın alıp tora.
Başları bolıtlar belän qaplanğan bu biyek häm mähabätle tawlar täñregä iñ yaqın urın itep kürelä. Tawlar urın almağan geografiyalärdä täñregä ireşü öçen zikkurat dip ataluçı biyek manaralar tözelgän, Vavilon manarası kebek. Grek mifologiyasendä Olimp täñrelär yäşägän taw bula. Qıtayda tawlar ruxınıñ buluına ışanğannar, qayber tawlar cir astı dön’yasına açıla, qayberläre ülemsezlek urını, qayberläre isä dön’ya üzäge dip sanalğan. Yaponiyadağı xacilär izge bulıp sanalğan Fudziyamağa barğan. Musa päyğambär Täñre belän oçraşqan häm 10 ämer alğan urın – Sinay tawı. Xristiyannarğa kürä Ğaysä päyğambär dar ağaçına bäylängän urın Golgofa qalqulığı dön’yanıñ üzägendä urnaşqan. Möselmannar Möxämmäd päyğambärgä Allaxı Täğalä tarafınnan vaxiylar yägni ämer häm yullamalar kilgän urın bulğanı öçen Xira tawın izge bulıp qabul itä.
Törki xalıqlarnıñ berençe yazma äsärläre bulğan Orxun yazmalarında Otgon-Têngêr tawı telgä alına. Tawlarğa rivayät’lärdä dä zur ähämiyät birelä. Êrgunê-kun dastanında tawdağı timerne êretä, yul aça häm dön’yağa tarala törkilär. Anadolu geografiyasendä dä rivayät’lärdä iskä alına tawlar. Qaz tawları dip äytkäç Sarı qız rivayäte iskä töşä. Süpxan tawınıñ bolan rivayäte yäisä patşa Nemrut iseme birelgän Nemrut tawı rivayäte kiñ taralğannardan berniçäse genä.
Läkin bu geografiyadä ber taw urın ala, anıñ belän bäyle şaqtıy rivayät’lär dä bar. Anıñ turında dön’yada işetep belmäwçe yuqtır mögayen. Ul da bulsa, Ararat tawı. Boz massaları, bazal’t häm andezit lavalardan toruçı törle qatlamnarı, bolınnarı belän Anadolu häm Awrupanıñ iñ biyek tawı bulıp tora. Tanılğan säyäxätçe Marko Polo berqayçan da menep bulmayaçaq dip äytkän “Dön’yanıñ iñ mäşhür tawları” arasında ul. Nux päyğambär köymäseneñ dä Ararat tawında buluına ışanalar. Nux tufanı turında şumerlarnıñ qul’yazmalarında, Gilgämeş dastanında häm 3 kük dineneñ izge kitaplarında süz itelä. Xätta Meksika häm Awstraliyadağı miflarda da Nux tufanı belän bäyle mäğlümatlar bar.
Keşelär turı yuldan çığıp, naçarlıqlar êşli başlağaç Täñre yarsıy häm alarnı tufan belän cäzalandırırğa qarar birä. Üzenä iman kitergän Nux päyğambärgä köymä yasarğa, köymägä rizıq alırğa häm cir yözendäge barlıq can iyälärennän berär parnı köymägä kertergä quşa. Nux päyğambär ämerne üti läkin qalğannar aña ışanmıy xätta kölä başlıy. Äzerleklär tämamlanğaç kük yöze kinät kenä yarıla häm tufan çığa. 40 kön, 40 tön yawğan yañğır arqasında böten cirne su basa. Köymädägelärdän başqa berkem dä isän qalmıy. Nux köymäse 5 ay buyı suda bula. İlaxi ämer belän sular çigengännän soñ köymä ber tawğa kilep tuqtala. Köymädän çıqqan Nux päyğambär taw itäklärenä urnaşa häm cir yözendä tormış qabattan başlanıp kitä. Bu tawnıñ iseme isä Ararat bula.
Keşelek xatirälärendäge bu borınğı xikäyä tikşerenüçelärne yıllar buyı qızıqsındırğan. Adäm balaları haman da Nux köymäsen tabarğa teli.
Dini çığanaqlardan kürengänçä Nux köymäsen tabar öçen Ararat tawına berençe bulıp mengän tikşerenüçe häm säyäxätçe Fridrix Parrot zur ömetlär bağlağan säfärendä köymä qaldıqların tapmıy läkin Ararat tawına menülärne täşwik itä. Ul yazğan kitapta töbäkneñ iqtisadi häm mädäni strukturasın, Ararat tawınıñ üsemlek häm cänlek baylığı belän geomorfologik üzençäleklären añlata.
87 yıldan soñ ber rus pilotı köymä qaldıqlarına oxşağan qayber şäkellärne kürä häm Ararat tawında tikşerülär başlata. Qızğanıç, anıñ köymäne tabu tırışlıqları da näticä birmi. Annarı İkençe Bötendön’ya suğışı başlana, suğış waqıtında häm annan soñ rus häm amerikalı pilotlar köymä qaldıqların tabuların citkerä.
1959 yılda Milli saqlanu wäqalätenä bäyle Karta mödirlegendä wazıyfa başqarğan mayor İlhami Durupınar töbäk belän bäyle kartalar yasıy. 4000 – 5000 metr biyeklektän töşerelgän fotoräsemnärne tikşergändä Nux köymäsenä bik oxşağan şäkel kürep ala. Bu Ararat yanında köymägä oxşaş çoqır bula. Centekle êşçänleklärneñ ütkärelüe öçen ber fotograf üzixtıyarıy bula. Buranlı hawada, iske oçqıçta fotoräsemnär töşerelä. Räsemnär yasalğaç bar dön’yada zur yañğıraş taba çönki Bibliyada yazılğan köymäneñ ülçämnäre räsemdäge çoqır ülçämnärenä turı kilä. Fotograf isä Törkiyäneñ tanılğan foto rässamı Ara Güler bula. Ara Güler: “Räsemne min töşerdem, qalğanı belgeçlär êşe. Ägär dä bu êz Nux köymäseneke isä dön’yada berençe itep min kürdem häm räsemgä min töşerdem,” – dip belderä ul.
Şunduq tikşerenülär başlana. Şäkelneñ çınnan da keşelär berençe itep yasağan köymälärgä oxşawı şaqqattıra. Şuña östäp qayber urınnarında köymä tişeklären xäterlätüçe buşlıq häm çığınqı cirlär dä bula. Bu şäkelneñ çınlap ta Nux köymäse yar buyına utırğan urınmı yuğıysä cir şuışuı näticäsendä barlıqqa kilgän çoqırmı buluı haman da bäxäsläşelä. Qazular mäs’äläsendä belgeçlär ikegä bülende çönki töbäk cir şuışu küzätelgän urın bulıp tora. Êşçänleklär cir şuışuğa kiterä ala dip äytälär qayberläre. Qalğannarı isä yaña cir şuışuı başlanğançı tikşerenülärne başlatu kiräklegenä ışana. Bu bälki çınnan da Nux köymäse, bälki dä cir qabığı bezne yalğıştıra läkin bu şäkel bügenge köndä tabiğıy saqlağıç häm muzey bulıp tora.
Keşelär 2 ğasır buyı Nux köymäsen êzläwdän waz kiçmäde. Äle haman törle il belgeçläre häm törle oyışmalar köymäne êzli. Tabılmağaç qızıqsınu tağın da üsä, keşelek tarixınıñ iñ cäyelgän urtaq rivayäte serle bulıp qala birä.
Xökemdarlar zolımnan tawlarğa sıyınğan, xäzinälär êzlängän anda, qaywaqıt ğaşıyqlarnıñ kirtäse dä. Qayberäwlär mäxäbbät öçen tawlarnı uza, qayberläre tawlarda yäşerenä, xozurğa qawışa. Äüliyalar yortı bula, äkiyätlärdäge ul iskitkeç Kaf tawı bula. “Arabızda tawlar bar” süze yıraqlıqnı añlata. “Taw belän taw oçraşmıy, keşe belän keşe oçraşa” diyep, ömetebezne yañartabız. Mäqal’lärebezdä, äytemnärdä, şiğır’lärdä, romannarda urın ala tawlar. Tormışıbıznıñ ber öleşe alar. Qaywaqıt ber qaharmannıñ iseme quşıla tawğa, qayçaq ta din êşlekleseneñ, qaywaqıt küreneşe öçen isem birelä aña. Bäddoğa näticäsendä päyda buluına ışanılğan tawlar da bar, doğa belän çıqqannarı da. Nemrut tawı, Xäsän tawı, Toros tawları, Kaçkar tawları häm başqalar. Êremäwçe qarları, anıñ turında yazılğan romannarı, töşerelgän fil’mnarı, dastannarı häm rivayäte belän Ararat tawı başqalarınnan ayırılıp tora.
Tawlarnı geografik şäkel bularaq qına kürü döres tügel. Anadoluda alar bigräk tä canlı kebek. Rivayät’lär urını, qaywaqıt rivayät’neñ üze dä.
Avtor: Näslihan Däğirmäncioğlu
