Tarix, mӓdӓniyat hӓm śivilizasiyälär bişege Anadolu

Anadolunıň tawışın tıňlağanız barmı? Anıň meňlӓgӓn yılnıň şahitı bulğan xikӓyӓlӓr, legendalar aňlatuçı tawışın.

Bişek cırı bulsın, mӓrsiyӓ, xalıq cırı , tabışmaq, dastan bulsın. Tıňlarğa telӓwçelӓrgӓ üz tawışın hӓrwaqıt işetterӓ Anadolu. Qaywaqıt ul meňlӓgӓn yıl êlek bulğan serneň tabıluın sabırlıq belӓn kötӓ. Qayçaq küz aldındadır ul ser, qızıqsınuçılarnıň iğ’tibar itüen kötӓ. Qayçaq tawış - tınsızdır, qaywaqıt  gömberdӓp tora, telӓsӓň dӓ  kürmӓmeşkӓ sabışu mömkin tügel. Ul Anadoludır!

Bu cirlӓrdӓ tarixnıň törle çorlarına qarawçı êzlӓr bar. Anadolu küçenülӓrgӓ, ciňep alularğa, suğışlarğa şahit bula. Anadolunıň berençe nığıtmaları, divarları, mӓçetlӓre, çirkӓwlӓre, küperlӓre, antik şӓhӓrlӓre turında bik ozaqlap aňlatırğa bula. Tarixta tirӓn êz qaldırğan fӓlsӓfӓçelӓr, aqıl iyӓlӓre, komandirlar, sӓnğӓt’çelӓre, keşelek dönyasına yünӓleş birgӓn açışlar yasağan śivilizaśiyӓlӓre belӓn ayırılıp tora ul.

Ӓlege tapşıruıbızda bez nӓq’ meňӓ Anadolunı aňlatırğa telibez. Biredӓ yӓşӓgӓn śivilizaśiyӓlӓrne , yözlӓgӓn borıňğı toraq punktnı, meňlӓgӓn qalqulıq, un meňlӓgӓn hӓykӓl, tabıldıqları belӓn mӓşhür bu unikal’ geografiya belӓn tanıştırırğa telibez sezne. Tarix, mӓdӓniyat hӓm śivlizaśiya kontekstında aňlatunı, Törkiyӓneň bu baylığı belӓn tanıştırunı maqsat itep quyabız ӓlege tapşıruda.  

Fales,Gerodot,Strabon,Gomer,Gippodam,Diogen…Bu keşelӓrneň isemnӓren işetkӓnegez barmı? Sezneňçӓ qaysısı Anadoluda tuğan yӓki yӓşӓgӓn? Xӓteregezne sınap qarağız ӓle. Bu sorawğa “barısı da “dip cawap birüçelӓrne qotlıybız.

Ğıylem iyӓse Fales, tarixnıň atası bularaq belengӓn Gerodot, berençe tabiblardan Galen,  tӓwge geografiya ğalime Strabon, Könbatış ӓdӓbiyӓtınıň berençe zur ӓsӓren yazğan Gomer, çeltӓr şӓhӓr planın qullanğan Gippodam, borınğı zamannıň tanılğan fӓlsӓfӓçese Diogen hӓm tağın bik küplӓr. Alar barısı da bu cirlӓrdӓ keşelekkӓ xezmӓt itkӓn hӓm anı formalaştırğan şӓxeslӓr.

Rimlı ğaskӓr başlığı hӓm sӓyӓsӓt êşleklese Yuliy Śezar’nı hӓm anıň “Min kildem, kürdem,ciňdem” digӓn mӓşhür süzlӓren hӓrkem  diyӓrlek belӓ. Lӓkin küpçelek keşe anıň bu süzlӓrne Anadolunıň tön’yağında urnaşqan Tokattağı Zile ilçӓsendӓ ӓytkӓnen belmi. Keşelek tarixında tirӓn êz qaldırğan uylap tabular başqarılğan, fiker – ideyalar çӓçӓk atqan, ӓsӓrlӓr yazılğan, distӓlӓgӓn śivilizaśiyӓne qabul itkӓn iskitkeç cir ul Anadolu.

Dönyanıň hӓm keşelekneň bilgele tarixına qarağan iň borınğı tantanalar ütkӓrü yӓki cıyılu urını bulğan , sere ӓle haman da çişelmӓgӓn Göbӓklitepe bu cirlӓrdӓ urnaşqan. Dönyanıň tӓwge tınıçlıq kileşüe Kadeş kileşüe bu cirlӓrdӓ imzalanğan. Anadolu – tarixta berençe canisӓp yasalğan urın. Borınğı dönyanıň cide moğzicasınıň ikese biredӓ. Suğışlar, kileşülӓr, sӓwdӓ hӓm mӓdӓniyӓt arqasında  Könçığış belӓn Könbatışnı berlӓşterӓ ul. Tarix şundıy geografiyӓdӓ formalaşa. Anadolu dönyanıň iň berençe şӓhӓr planınnan alıp ,tӓwge bankına, borınğı möhim dӓwalaw üzӓgenӓ qadӓr syurprizlar belӓn tulı. Çönki Anadolu mӓdӓniyӓt, Anadolu śivilizaśiya   digӓn süz.

Nӓrsӓ ul mӓdӓniyӓt? Bu simfoniya, sın yӓki divarğa êlengӓn rӓsemme? Mӓdӓniyӓt xӓzerge waqıtta barlıqqa kiterelgӓn ӓyberme? Yuğisӓ yıllar êçendӓ cıyılğan hӓm xӓzerge waqıtta barlıqqa kiterelgӓn, tӓêsire yıllar uzğaç küçerelӓ ala torğan hӓm  keşelek üseşenӓ öleş kertӓ torğan ӓyberme? Keşelek üseşe öçen bu mӓdӓniyӓtne başqa buınnarğa küçerergӓ hӓm üsterergӓ kirӓk. Mӓdӓniyӓtlӓr hӓm śivilizasiyӓlӓr êlekkege śivilizaśiyӓlӓrne üzlӓşterep,üz qıymmӓtlӓreňne östӓp ,başqasına küçerep alğa kitӓ. Neolit çorınnan alıp bügenge köngӓ qadӓr keşelekneň mӓdӓni üseşen küzӓtergӓ telisez ikӓn , bu cirlӓr, Anadolu sezneň öçen berdӓnber urın.

Anadolunıň iň borınğı śivilizaśiyӓlӓrennӓn  berse bulğan xurrilar alihӓlӓre Anatnıň isemen üzlӓre yӓşӓgӓn cirlӓrgӓ birӓlӓr, anı Anatoliya dip atıylar. Tarix belgeçe Gerodot, ğeografiya ğalime Strabon hӓm şağıyr’ Gomer Anadoluğa Keçe Aziya dip isem quşa. Borınğı grek telendӓ “Anatoliya” qoyaş çığu digӓn süzdӓn alınğan. “Şӓfӓq’ ile” yӓisӓ “Ӓgӓyneň könçığışı” öçen “Anatoliya “ süzen qullanalar alar.

Şumerlar, xattilar, xetlar,luviylar, babillӓr,urartlar, frigiyӓlelӓr lidiyalılar,ioniyalılar, rimlılar, sӓlcuqlar  yӓşi bu cirlӓrdӓ. Ğosmanlı dӓwlӓte hӓm Törkiyӓ Cömhüriyӓte. Ӓlbӓttӓ bolar belӓn genӓ çiklӓnmi biredӓ tözelgӓn dӓwlӓtlӓr hӓm yӓşӓgӓn śivilizaśiyӓlӓr.

Yazunı uylap tapqan, dönyanıň berençe êpik legendası “Gilgӓmeş dastanı”n yazğan, ay yılına nigezlӓnep berençe kalendar’ yasağan, komp’yuternıň atası abakusnı uylap tapqan, tabiğat’tӓ bar nӓrsӓ bӓylӓneşle bulğan pi sanınıň iň yaqın qıymmӓten tapqan śivilizaśiya xökem sörgӓn cirlӓr ul Anadolu.

Bügenge köndӓ dӓ êşlӓwçe tӓwge böyӓ, Mesopotamiyanıň berençe suğaru kanalı, Anadolunıň tӓwge xastaxanӓse ,qıyӓmӓt könendӓ dӓ cimerelmӓwlӓrenӓ ışanılğan ,xristian dine öçen möhim bulğan böten çirkӓwlӓr dӓ bu cirlӓrdӓ tözelgӓn. Anadoluda yӓşӓgӓn bu śivilizaśiyӓlӓr fӓlsӓfӓ, ӓdӓbiyat, astronomiya, matematika, mediśina hӓm injenerlıq fӓnnӓrenӓ nigez salalar. Falestan Mӓvlanağa, Heraklittan Xacı Bektaş-ı Vӓligӓ, İskӓndӓrdӓn Śezar’ga , Alp - Arslannan Atatörekkӓ qadӓr küpme tanılğan ğıylem iyӓse, fӓlsӓfӓçe, komandir yӓşӓgӓn bu cirlӓrdӓ. İseme bilgesez küpme sӓnğӓt’çe bik küp sӓnğӓt’ ӓsӓre qaldırğan.

Bu cirlӓr keşelekneň iň borınğı çorınnan alıp bügenge köngӓ qadӓr distӓlӓgӓn śivilizaśiya mirasına iyӓ. Tarixta daimi tirӓn êzlӓr qaldırğan , fӓn, mediśina, ӓdӓbiyӓt, mӓdӓniyӓt hӓm sӓnğӓt’tӓ alğarışlar küzӓtelgӓn cir ul  Anadolu. Bu cirlӓrdӓ fӓnni fikerlӓwneň nigezlӓre salına, matdӓneň iň keçkenӓ kisӓkçӓsenӓ “bütӓn bülenӓ almıy” mӓğ’nӓsenӓ turı kilgӓn “atom” iseme bu cirlӓrgӓ birelӓ, fӓn dӓwere bu cirlӓrdӓ başlana.

Ӓlege programmada barı tik Anadolunıň ütkӓnen genӓ tügel, dönyadağı tӓwge aqça, dönyanıň berençe straxovkalaw sisteması, berençe tӓgӓrmӓç, borınğı çornıň berençe yul çeltӓre hӓm başqa bik küp nӓrsӓlӓrgӓ şahit bulaçaqsız. Anadolunıň berqayçan da tınıp tormağan ul tawışı bezneň aşa sezgӓ barıp ireşsen. Anadolunıň ütkӓnen, tarixın bezneň belӓn bergӓ öyrӓnegez.